#AsuultSambar :

Ээжээ баруунтайгаас нэг морьтой хvн айсуйгэсэн vг тvvнийг тэр зvг харахаас ємнє хамаг биеий нь зарсхийлгэхэд єргєж байсан чулуугаа Дэжид золтой л алдчихсангvй.
Дээрээс нь гэнэт хvчтэй тавьсан чулуунд шахагдсан аарцны шар ус уутаа нэвчин гутал руу нь годхийв. Тэр хєлєє зайлуулсан ч vгvй, аарцан дээрх чулууныхаа хазгайг тэгшилж байлаа. Хэлтгий бол жигд шахагдахгvй, зvсэхэд бутарч ойчоод байх болно гэж бодсондоо ийнхvv тэгшилж байгаа бус ерєєс энэ ажлыг хар нялхаасаа гуч хvртлээ хийж дадсан дадлаараа л хийх бєгєєд ухаан санаанд нь мєн гэдгээс єєр юv ч vл бодогдон єєрийн эрхгvй тэр зvг харвал vнэхээр мєн байсанд сэтгэл нь харанхуйлан хоолой дээр нь ямар нэгэн юм тээглэн шvлс нь залгиж болохгvй болчих шиг болов. Эхийгээ айсуй яваа морьтны зvг харахыг хvлээн зогсож байсан хvv нь:
--Аав мєн vv? Ээжээ? гэж асуугаад дахин тэр морьтны зvг хэсэг харж зогссоноо эхийнхээ хариу хэлэхийг ч хvлээхгvй.
--Мєн байна, мєн байна гэж хашгиран гэртээ гvйн орлоо. Урьд нь хvvгээ ингээд ороход нь «Хvvе чи галдаа аргал хийгээрэй» гэх юм уу эсвэл «Яах чинь вэ, чи» гэж хойноос нь хашгирдаг байлаа. Энэ нь шинэ махтай vед хоолоо хийхдээ «Єнєє шєнє аав нь ирж магадгvй, ирээд идэг» гээд чанасан дал, хэдэн хавирга, цорой ч юм уу ямар нэгэн бvхэл махны тухай vг бєгєєд хvv эцэгтээ мєнєєхийг єгєх гэж ямагт яарч шон дээр буухад єєдєєс нь бариад гvйх нь халаг болдог,эх ч «Байз гэм чи яасан тавьтиргvй монд вэ» хэмээн загнах єхєєрдєх хослон хоцордог байв. Энэ удаа ч хvv мєн эцэгтээ тавьсан юм руу явж байгаа нь тэр аж. Дэжид хvvгээ гэртээ орохыг мэдээгvй юмуу, тэрийг анзаарах сэхээ байхгvй ч байгаа юм уу юv ч хэлсэнгvй. Эргэн тойрондоо болж байгааг ч мэдрэх завгvй юм шиг нэг ажлаас нєгєєд шилжин хажуугаас харах хvнд бол ажилдаа тvvртэн эр нєхрєє ирж байгааг мэдэх янзгvй байх шив дээ гэхээр байх авч Дамбын хэрхэн ирж яваа, хотынхоо хаагуур тойрч хэдэн хормын дараа шон дээр буухыг нэгд нэггvй мэдэрч ойртох тусам нvvр учрахаасаа эмээх мэт аар саархнаар оролдон энд тэнд унасан ойчсоныг єєд татах аядана. Дамбыг эрэл сурал, аймаг сум орохоор хэд гурав хоногоор эзгvй яваад ирэх бараагий нь харангуут царай зvс нь гэрэлтэн нvvр рvvгээ унжсан vсээ хойш илж, vргэлж толгой дээр явах, нар салхинд онгож хээ нь ч мэдэгдэхээ больсон алчуураа засч, яаран сандран гэртээ орж юм хумаа цэгцэлдэг байснаа чухам хэдийнээс больчихсоныг єєрєє ч vл мэднэ.
Дамба гэрийнхээ зvvн урдах дэрсэн доторхи тугал, цаахнах худаг сахисан хоёр адуу сэлтрvv хараа тусган явснаа тогоо барин гэртээ орж яваа Дэжидийг хармагцаа дотор нь палхийн «юу гэх бол» гэсэн бодол дахин орж ирэв. Энэ бодол тvvнд урьд ємнє нь олонтаа бодогдсон бєгєєд тэгэх бvрийд ингэх байх, тэгэх байх гэсэн таамаг гарган, тэгэхээр нь ингэнэ, ингэхээр нь тэгнэ гэсэн жин тан хариулт зэхчихсэн хэрнээ гэр нь ойртох тусам дахин дахин бодогдон, мєнєєх жин тан хариулт нь алга болж гагцхvv «юу гэх бол, яах бол» гэдгээс єєр юм ухаан санаанд нь орсонгvй. Унасан морь нь сурсан зангаараа уяанд ойртож ирээд зогсоход тэр сая гэрийнхээ гадна ирснээ мэдрэн, мориноосоо буухаас ч, гэртээ орохоос ч халшран, буцаад явчихмаар ч санагдан «хvv яачихав аа, Эзгvй байгаа юм болов уу» гэж бодов. Зуны дэлгэр цагт хааяа хэд гурав хоногоор айраг архи, найр цэнгэл хєєж яваад ирэхэд нь угтан гvйж ирэх хvvдээ баярлан, хvvгээрээ ул барин гэртээ орж нvvр хагардаг байсан нь нэг бус билээ. Бууж морио уях, дээл хувцсаа засах, гэрээдээ алхах энэ бvхэн нь ер бусын удаан бєгєєд гэр уяа хоёрынхоо хооронд ийм удаан явж байгаагvйгээ єєрєє ч анзаарахаар аажуу алхаж явтал хvv нь сая гэрээс гарч ирэн томдсондооо гадагшаа майжийчихсан бахиал гутлаа пар пар дуугарган гvйсээр тосон ирэхийг хараад «муу хvv минь гуталгvй болж дээ» хэмээн бодож амжив. Хvv нар салхи vнэртсэн данхар толгойгоо эцэгтээ vнсvvлээд,
--Ааваа, хvрэн vрээ ижилдээ хvрээд ирчихсэн гээд гараас нь хєтлєн гэрийнхээ зvг явангаа,
--Та буруу эрээд л яваад байсан юм уу гэхэд Дамба,
--Тийм гэж хvvгийнхээ амыг дагуулан хариулсан боловч яах гэж тэгж хэлсэн, тэгж хэлэх хэрэгтэй байсан vгvй г ч бодсонгvй. Тэр хоёрын гэрт ороход Дэжид зуухны ам хавьцаа намхан модон сандал дээр сууж байлаа. Дамба явсаар хоймороо гарч завилан суув. Хол ойр юманд явж ирээд ямагт энд суун малгайгаа авч хоймрын авдар дээрх жаазтай зурагны ємнєх єрєєсєн хєлєє жийн хэвтэж байгаа хvрэл гєрєєсний хажууд тавиад єврєє уудлан дурангаа гаргаж «май, миний хvv энийг тэр жаазны араар тавьчих» гээд хvvдээ єгдєг заншилтай аж. Энэ удаа ч гэсэн мєн тэр заншлаараа малгайгаа авч тавьдаг газраа тавиад єврєє уудалтал дуран нь алга байв. «Yгvй энэ чинь би дурангаа арай...» хэмээн бодсоноо гэнэт хаа байгааг нь санасан тул хоосон гараа єврєєсєє гаргахдаа эхнэр рvvгээ зэрвэсхэн харав. Дэжид тvvнийг анзаарсан шинжгvй, тогоотой цайгаа сvлж байлаа. Дамба юv ч болоогvй мэт ихэд тайвнаар гаанс хvvдийгээ гарган тамхи нэрэх зуураа:
-- Манай хонь хаа яваа юм, ойр хавь ер юм харагдсангvй гээд Дэжид рvv харсан боловч цаадах нь дуугарсангvй. Харин хvv нь,
-- Зvvн хойно яваа, єнєєдєр Багаагийн хонины ээлж. Маргааш манайх. Та хар морь бариад єгєєрэй. Гараар ганц ч баригдахгvй байгаа юм гэхэд Дамба,
-- Чи унаж чадах юм уу. Хээр буухаар чинь эргэцээд мордуулдаггvй сэн биш билvv?
-- Чаднаа хадан дээр гарч байгаад мордчихдог юм чинь.
-- Аан.
Данханд цай уудлах, тамхи сорох чимээнээс єєр ямар ч анир vл гарах нь гаднаас орж ирж яваа хvнд эзгvй айл юм уу гэж бодогдуулахаар ажээ. Дэжид данхтай цайгаа Дамба руу дєхvvлж орхиод аяганы шургуулганаас том шаазан гаргаж урд нь тавив. Дамба аягыг авч цай хийлээ. Энэ vед орны хєл дэх авдар ухаж байсан хvv,
-- Ээжээ, аавд тавьсан мах яасан бэ, эрээд олдохгvй юм гэхэд Дэжид эргэнэг дээрээс тавагтай мах авч хvvд єгєхєд тэр машид хичээнгvй хоёр гардан барьсаар явж эцгийнхээ цайны дэргэд тавиад хутга авч єгєв. Дамба махнаас хоёр хавирга авч махыг нь хэрчин хvvдээ єгєєд аягатай цайгаа авч удаан гэгч нь оочлох зуураа тогоо угааж байгаа Дэжидийг харж «Анхиагvй гэдэг нь. Ядаж чи наад vс гэзгээ єєдтэйхэн самначихад яадаг юм» гэх гэснээ «Хvнээр хэлvvлэх ч юv байхав дээ. Гуч хvрчихсэн хvvхэн орон гэр, хувцас хунараа єєд нь татаад явж чадахгvй юv байх вэ. Залхуу залхуу гэхэд дэндvv юм» хэмээн бодож дургvй нь хvрч суув. Чухам урьд ємнє нь ийм байлуу vгvй билvv. Яагаад би єнєєдєр анзаарч харах болов гэсэн бодол тvvнд тєрсєнгvй. Харин анхиагvй новширч ноорсон байдал нь шон дээр буухад зvрхшээн халирч байсан тvvний сэтгэлийг огт тайван хvйтэн болгожээ. Дэжид тогоо авч гадагш гарснаа:
--Цэдэн--ишээ, тугал ус руу явлаа хэмээн дуудахад хvv зулгааж байсан хавиргаа аяганы шургуулга руу хандуулаад гvйн гарав. Дэжид хvvтэйгээ зєрєн орж ирээд тvрvvчийн сууж байсан газраа суун зуухны амыг тар хийтэл онгойлгоод аргалын дєрвєлжнєєс хатсан хєх хомоол авч зуухны ам руу чулуудангаа:
-- Нэгэнт л чи цаанаа хань бvлтэй болчихсон юм бол чи бид хоёр ингэж яваад яахав, эртхэн хоёр тийшээ болсон дээр гээд гал нь унтарсан зуухан дахь аргалын асах эсэхийг хvлээх мэт зуухны харанхуй ам руу ширтэв. Дамба Дэжидийг ийм vг хэлнэ чинээ огт санасангvй. Хаа нэг ам муруйхдаа ч салах сарних vгийг хэлэн нь бvv хэл єєдєєс нь хараал ч хэлж яваагvй, эзгvй хойгуур нь хонь малаа бvрэн бvтэн адуулаад болоод байдаг хэрнээ юvхэн дээр ч ингэхvv, тэгэх vv хэмээн ямагт тvvний амыг харж тvvнээс єєр эр хvн орчлон дээр vгvй юм шиг явдаг Дэжид ийм vг хэлнэ гэж хэн санах вэ. Гагцхvv энэ vг «Дэжид мэджээ» гэдгийг харуулж байна гэж Дамба мэдэрч байлаа. Энэ мєч хvртэл зэргэлдээ бригадын Дэлэг євгєний охин Тогоохvvгээс Дамба салж хагацаж чадахаа байчихаж гэсэн дэл сул яриа Дэжидийн чихэнд хvрээгvй, хvрлээ ч тэднийд байна гэснээс юv хэтрээ аж гэж санаж явснаас биш бvр иймдээ тулахаар лавтай мэдсэн гэж Дамба бодоогvй юм. Тэр хоёрын явдал ч ингэтлээ даамжрах юм гэж хэн хэн нь санасангvй. Тийм дээрээс ч Тогоохvvтэй ханилах нийлэх тухай нэгээхэн ч удаа яриагvй аж. Гэвч Дамба хурал цуглаан, адуу малын эрэл сурлаар гадагш зvглэх бvрдээ Тогоохvv рvv татагдаж, хаанаас ч гэсэн тэднийхээр дайрч, унагы нь татаж єгчихєєд ч болохноо мордъё хэмээн хоргодсоор, нэг мэдэхэд орой болж хонох єнжихєд хvрдэг бєгєєд маргааш нь хонож єнжчихсєндєє бантан харихаасаа зvрхшээн хулгасаар єдрийг авч vдшийг vзэн хоног алгуурласаар хоёр гурав ч хоночихдог болсон учраас Дэжидийн энэ vг Дамбын бодоогvй хэрнээ хvсэн хvлээж явсан ганц vг нь юм шиг айх ч шиг, баярлах ч шиг болж, бас тулгамдсандаа юу хэлэхээ мэдэхгvй дэмий л гаансаа амандаа зуун асаагаагvй тамхиа хий сорж суув. «Юv, чи юv ярьж байгаа юм. Тэгж салж сарнихад тулахаар юу болсон юм» гэсэн vг дуулах гэж Дэжид энэ vгийг хэлсэн юм шиг хариу хvлээн азнаснаа гунигтайхан санаа алдаж,
-- Авья л гэснээ аваарай. Бид ... гээд тvгдрэн зогссоноо:
-- Бид хоёрт энэ их юмны хэрэг юv байх вэ дээ гэхэд Дамба єврєєсєє чvдэнз гарган шархийтэл хавирч тамхиа асаангаа:
-- Би юv ч авахгvй гэв.Энэ vг зvрхийг зvсэх шиг болов.Эдvгээг хvртэл Дэжидэд нэгэн бат итгэл оршиж ,тэрхvv итгэл нь тvvний сонссон дуулсан болгоны эцэст арай vгvй байх гэсэн эргэлзлийг тєрvvлдэг байжээ. Дэжид, Дамбын тухай сонссон дуулсанаа эргэн бодож, бодох бvрийдээ энийг хэлсэн хvн хэн билээ.Yнэн vг хэлэх хvн билvv,vгvй билvv хэмээн эрэгцvvлж, нуруутай хvн сэн гэж бодохтойгоо зэрэг гол нь харлан «Олхиогvй худалч хоосон ховсоргон хvний амнаас дуулсан ч болоосой» хэмээн харуусахдаа Дамбад бус мєнєєх муу ёрын vг тээж авчирсан хvнд уур нь хvрч тийм vг хэлснийх нь тєлєє мэндлэхэд нь дуугарахгvй болчих юмсан гэж нэг бодож удаж тєдєлгvй ийм муухай юм бодсондоо єєрийгєє зэмлэн «хєєрхий минь надад мууг хийе гэхдээ л хэлэв гэнэ ч, сайн сайхан санасандаа, нэр тvвшин яваасай гэхдээ л хэлээ биз. Миний энэ муу санасан тэр хvний vйлст муугаар тусчих вий» ч гэж бас бодно.
Ингэж тvvнийг зєвтгєн бодоод ирэхээ тvvний хэлснийг vнэмшихэд хvрч Дамбад гомдох гомдол нь ихсэнэ. Энэ нь Дамба бол миний эр нєхєр. Тийм ч учраас надаас єєр хэн ч тvvнийг хайрлах эрхгvй гэж бодохдоо ийнхvv гомдож байгаа бєгєєд харин хэдийнээ хvний болчихсон хvнийг хvнээс харамлаж байна гэж Дэжид єчvvхэн ч бодохгvй байлаа. Тийм бодол Дэжидийн сэтгэлд багтдаг ч vгvй билээ. Yнэн юм биш байгаа хэмээн бодож гол нь харлах бvрийд Дамбатай учирсан анхны учралаа эргэн санадаг байв. Дамба Дэжид хоёр бол бие биесийг удам судраар нь мэдэх нэг дорын хоёр билээ. Дамбынхан бол нутаг усныхандаа хvндлэгдэж нэрд гарчихаагvй, тэднийхэн єєдгvй гэж хэлэгдчихээгvй, амьтан ах дvvгийн аясаар амьдрал ахуйгаа бєєцийлєєд л явдаг улс. Эх vглээ, залхагдуу цагаан цайлган авгай. Эцэг дуу цєєтэй, эргэх дєрвєн цагт адуу мал сураглан шогшиж явдаг євгєн. Дvv охин нь хvнтэй суугаад Чойр явчихсан бєгєєд зуны цагт ирж эхийнхээ тогоо шанаганы ажлаас элбэлцэж байгаад буцдаг, гуч хvрч яваа хvvхэн бий. Дамбын аав ээж хоёр Дэжидийг бэрээ гэж нэг их сvйд болдоггvй ч бэрдээ ам муугvйн дээр тэнхэл тасрах цагтаа хvv бэр хоёроо барааднаа гэж ярьдаг хоёр аж. Дэжид хадмуудтайгаа айл саахалт яваа улсыг хараад заримдаа атаархах авч хол хєндий байгаа нь юvхэн хээхэн дээр vглэж яншаад байхгvй амар ч юм шиг санагддаг байлаа. Дэжид эхээс дєрвvvл. Том эгч нь Улаанбаатарт, удаах ах нь малын бэлчээр уулзах газарт, бага эгч нь аймгийн тєвд суудаг бєгєєд эх нь отгон охин Дэжидээ бараадан хаяанд нь амь зууж явсаар гурван жилийн ємнє єєд болжээ. Эцэг нь хар нялхад нь нас барж, эгч ах нар нь айл гэр болж ам даанс тусгаарласан болохоор гэр малын ажилд ганц бие хvрэлцэхгvй байна гэдэг нэрийдлээр эх нь Дэжидийг долдугаар ангид орох намар сургуулиас нь гаргасанд тэр сургуульдаа сууна барина гэж зvтгэсэн ч vгvй эхийн аяс даган мал дээр гарч, гэр бараа, идээ цэгээ, нvvдэл суудал гэсээр арван зургаа хvрэхэд нутгийн харцуул нас намба бvрдсэн хvvхэн хэмээн vзэж ярих хєєрєх, тоглох наадахдаа хорь хvрсэн бvсгvйтэй ярьдаг харьцдагийн нэг адил ярьдаг харьцдаг болж ирсэн нь нэгэн бодлын сайхан ч юм шиг, нэгэн бодлын ичмээр ч юм шиг санагдаж явсан тэр vед тэднийхээр бууж мордохдоо саатан тугал ивэлгэх, саах нийлvvлэх зэрэгт санаагаараа тусалдаг, хvний нvд хариулан гарыг нь атгадаг хvн Дамба болжээ. Тэр vед Дамба цэргээс дєнгєж халагдаад ирчихсэн, хорь хvрч яваа Дэжидийг бодвол хvvхэд зангаа аль хэдийн орхисон залуу байв. Дамбын ийм ойр дотно байгаа нь Дэжидэд аятайхан санагдах авч загнах болов уу, элдэв юм асуувал юугаа хэлнэ хэмээн эхээсээ айх, нутгийн тохитой томоотой хєгшчvvл буугаад мордохдоо зэмлэнгvй хараад ч байх шиг санагдах зэргээс болоод хурдхан яваасай гэж бодно. Нєгєє гэвэл «Цаадах чинь Хорлоотой явж байгаад болчихсон юм...» гэх vеийн бvсгvйчvvдийн vг бас голыг нь гонсойлгоно. Иймэрхvv юмыг олон жил айл саахалт явж vзсэн дуулсан хамаг нууцаа бие биендээ хэлж сурсан найз бvсгvй Дулам нь хvртэл ярина. Нээрэн ч тэдний хэлдгээр хэд хоног ашиглаж байгаад хаячихна гэгч нь болох болов уу гэж санан дараа ирэхээр нь «Чи тэр Хорлоогийндоо очиж тугал бяруугий нь ивэлгэхгvй юv» гэж хэлье хэмээн боловч царайгий нь харахаараа хэлж vл зvрхлэхийн дээр тэгье л дээ гэсэн шиг мордоод явчихвал яана гэж битvvхэн айна. Тvvгээр ч барахгvй хэд хоног ирэхгvй болчихоор нь гарч орох нь ихсэн хурга тугалын хойноос мордох авч гэрээсээ өчүүхэн холдон толгодын цаана орохоороо эзгүй хойгуур ирээд явчих юм биш байгаа гэхдээ гэрээдээ эргэн яарч тугал хургаа учиргүй элдэн элдсээр гэрийн бараа харж гаднаа ямар ч морь байхгүйг хармагцаа урам нь хугарч сажлахын ихээр сажлан түүнээсээ болж «яасан удаан явдаг юм. Сажлаад л байх юм. Хүн чинь ардах ажилдаа яардаг байгаа даа. Нэг юм хийхээрээ нөгөөхөө мартчих юм» гэж эхдээ үглүүлэх авч «За за битгий яншаад бай хийж л байна даг» гэхчлэнгийн уцаарласан хариу хэлдэг болсон тул эх нь тэгэсхийгээд дуугүй болдог билээ. Ер нь сүүлийн үед эх охин хоёрын харьцаа их өөрчлөгджээ. Хар нялхаасаа аашилж, загнах үгийн хариу хэлж сураагүй л юмсан. Цаг нь ирж надад загнуулахаа болжээ ч гэж санасан уу, үр хүүхдээ томорч байгааг анзаарахгүй дэмий үг хэлж мулгуутлаа ч гэж боддог болсон уу элдэвт үг дуугарахаа больж, яах вэ, ийх вэ хэмээн асуух болжээ. Эхийнх нь ингэж өөрийн зоргоор байлган болсон нь Дамбыг ирэхэд чөлөөтэй ярьж хөөрч, инээж хөхрөхөд хүргэсэн бөгөөд эх ч тэдний явдлыг гадарласан мэт Дамбыг ирэхээр араг үүрээд хээр явчих ч юм уу, эсвэл юм хум өөд татах дүр үзүүлэн нэг хэсэг гадаа байж байгаад айлд ороод алга болчихдог байлаа. Дамбыг ирсэн нэг орой ядраад гэдэг нэрээр эртээ орондоо орон цааш харан хэвтжээ. Үнээ саах, сүү хөөрүүлэх мэтийн хамаг ажил Дэжидийн толгой дээр ирсэн хэдий ч энэ бүхнийг Дэжид гадаа бол Дамбатай инээж хөхрөн, гэрт бол хоёул шивнэлдэн байж тээр орой ажлаа дуусч унтах болоход анх удаа Дамбад унтах ор зассангүй. Түүнээс хойш ил цагаандаа гарчээ. Мөнөөх үнэн худал нь мэдэгдэхгүй яриаг магадгүй гэж бодох болгонд анхных нь тэр үдэш дурсагдан, зүрхийг нь шимшрүүлэхэд хоолой нь зангирч нүдний нь аяганд нулимс дүүрэн чавчихад уначихаар мэлтэгнэн ирнэ. Ийм үед Дэжид шүд зуун шүлсээ залгин нүдээ чавчихгүйг хичээдэг байжээ. Зүй нь нэгэнт мэлмэрэн ирсэн юм, цээжээ тэнийтэл уйлчихвал дотор нь онгойх байтал нулимс унагахгүйг ингэтлээ хичээдэг нь цаанаа учиртай аж. Уйлмаар болохтойгоо зэрэг л «яасан гэж усан нүдлэх билээ, өөрийнхөө нүдээр ямар үзсэн биш. Өөрийнх нь амнаас дуулсан биш. Мухар сохор юм сонсчихоод уйлж унжиж яаж болох вэ. Худлаа байвал яах юм» хэмээн бодож харин ч юу юуны туханд хүрэлгүй усан нүдлэх мууг дуудсантай л адил гэж сэжиглэн нэг ч нулимс унагахгүйг бодно. Гэтэл худлаа хэмээн бодох гэж чармайх тусам нь элдвийн юм санагдана. Заримдаа хөх торгон дээлийг шар дурдан бүсээр хотын хүүхнүүд шиг хөхийг төвийлгөн, биеийг жавхайлган ороож, өсгий өндөр цагаан шаахай өмссөн бурзгар хар үстэй хүүхэн цай аягалан гэрийн хойморт нөмгөн сууж буй Дамбад өгөхөд Дамба инээмсэглэн авч байгаа мэт санагдахад уур нь хүрч, Дамбыг авахын зуургүй аягатай цайгий нь замаас татаад асгачих юмсан гэж ч хүртэл бодчихсон байгаагаа гэнэт мэдрэн энэ бүх бодлоо мууд тооцон сэтгэлээсээ хөөхийг эрмэлзэн, «одоо ерөөсөө элдвийн муу юм бодохгүй. Юү гэж юу ч болоогүй байхад муу юм болох билээ» хэмээн өөрийгөө тайвшруулахыг хичээн алдсан үрээгээ хөтөлчихсөн ирж яваагаар, гэртээ орж ирээд инээмсэглэн сууж байгаагаар бодох бөгөөд ингэж бодох зуураа «манай Дамба чинь ямар сайхан шүдтэй юм дээ» хэмээн сэтгэлдээ үзэж буй дүрээс урьд өмнө нь анзаараагүйгээ анзаарч «эр хүнийг морь, шүд хоёр л чимж явдаг юм байна даа. Пунцагийнхаас ав юү яая дээ, үнэхээр дургүй хүргээд байгаа юм гэж ярьдаг халиун морийг аваасай. Уг нь ав ав эр хүнд сайн мориноос илүү юм хэрэг байдаггүй л юм гэх нь билээ» гэчихээд л авчихна л даа. Ухаандаа миний амыг л харж байгаа хэрэг. Одоо ирэхээр нь марталгүй хэлье байз гэж бодно. Иймэрхүү юм бодохоороо нэг үе тайвширдаг байв. Тэгтэл нэг өдөр олж ирэх ёстой хүрэн үрээ нь өөрөө ижилдээ иржээ. Энэ явдал Дэжидийн голыг гонсойлгож амьтны хэл амаа билүүдээд байгаа нь ортой байх нь гэсэн сэжиг сэтгэлд нь орогнон, түүний бодох санах идэх уухий нь хүртэл мэддэг болов. Яг энэ үед ах нь иржээ. Ямар хэргээр яваа нь бүү мэд, байдлыг нь ажихад нэг л янзгүй мал бүрэн эсэхийг асууж лавласныхаа дараа дуртай дургүй «Дамба хайчаав?» хэмээн асуужээ. Энэ асуулт цаанаа нэг юм хадгалаад ч байгаа юм шиг, Дамбыг хаа явааг чи мэдэх үү гэсэн юм шиг сонсогдоход Дэжид «Юү гэе дээ, Ойр зуур мордсон гэлтэй ч биш. Бүрэн бүтэн байгаа малаасаа алдчихсан гэлтэй ч биш, яаядаа» гэж тэрхэн зуур бодсоноо,
-- Сум орно гээд л явсан хэмээн бялд муутайхан дуугарчихаад «Хэзээ гэвэл яанаа? Ах суман дээрээс ирсэн байвал яана? Хэрэггүй л сум орсон гэлээ. Үнэний нь л хэлдэг байж. Хүрэн үрээ ижилдээ ирчихсэнийг ах ямар мэдэх биш» хэмээн хойноос нь харамсан бодох зуураа хоёрхон усаар авсан шимийн архиа гарган өмнө нь тавив. Ах нь муухай харах шиг болсноо лонхтой архинаас аягалж залгилаад,
-- Танайхан чинь яагаад нүүдэггүй улс вэ? Аль язуурын л энд буусан. Хэдэн мал чинь яаж тогтдог юм гээд их л ширүүн янзтай хялавхийн харахад Дэжид харцнаас нь харц буруулан тонгойв. Ах нь шал өөр юм ярих гээд байгаагаа худлаа дүйвээдүүлэн, тэр ярих хэлэх гэж байгаагаа гаргаж ирэх шалтаг болгон нүүдэл суудлын тухай ярьж байгаа бөгөөд үнэн хэрэгтээ чухам юун тухай ярих гэж буй нь дууных нь өнгө нүднийх нь харцанд ив илхэн байгааг зөнгөөрөө мэдэрсэн Дэжидийн дотор палхийн зүрх нь оволзон цохилж эхлэхэд арай чүү биеэ эзэмдэн,
-- Зөөх л санаатай гэж ихэд гэмшингүй дорой дуугарснаа өөрөө ч мэдрэв.
-- Үхсэн хойноо зөөх? Тэнгийн булан даахгүй хуруун чинээ нялх хүүхэд та хоёр яаж зөөх юм. Яасан арилсан дотортой амьтан вэ? чи. Чиний наад хоёр нүд чинь юү үзэж, хоёр чих чинь юү сонсож байдаг юм. Хүнд чинь нэр нүүр гэж байдаг. Та нар чинь яачихсан цагаандаа гарчихсан улс вэ. Үгүй ядахдаа амьтан ах дүүгээс ичдэг байгаа даа. Хн! “Сум орсон гэнэ шүү. Сум орсон хүн халзан Дэлэнгийнд хэвтэж байдаг юм уу...
Яахаараа чи ч чи. Яагаад эр нөхөр шүү юмаа татаж авдаггүй юм гэснээ хариу хүлээх мэт дуугүй болов. Дэжид энэ тухай хэлэх вий гэхээс айн яс хавталзан суусан бөгөөд эдгээр үгсийг сонссоноосоо хойш яагаад ч юм мөнөөх айдас нь огт алга болж, одоо юү ч хэлсэн, юү ч ярьсан түүнд ялгаагүй мэт санагджээ. Ах нь архинаасаа дахин аягалж нүдээ тас анин залгилж, дуусгаад ярвайн амаа арчсанаа дотор нь сая онгойсон янзтай санаа алдаад Дэжид рүү зэрвэсхэн харснаа өрөвдсөн ч юм уу, аль эсвэл уурласан дүр үзүүлэх гэснээ удаан тэгж чадахгүйгээ мэдсэн ч юм уу дуугаа зөөлрүүлэн,
--Дэлэгийнхээс гарахаа байж гэж дуулдаад байхаа нь зориуд оройхон тэднийхээр буусан юм гээд цааш хэлэх үгнээсээ халгах мэт зогтуссанаа зөрүү харсхийн,
Хэвтэж л байна лээ. Эрүүл юм уу, согтуу юм уу хэн мэдэх вэ. Зэвүү хүрээд ганц нэгэн үг хэльюү гэснээ юу юуны туханд хүрээгүй байж за яршиг даа л гэж бодлоо гээд дахин дуугүй болов. Дэжид дуугарсангүй. Эдүгээг хүртэл тэвчиж явсан нулимс нь гарахаар завдсан тул түүнээ арай чамай тогтоов. Ах нь ийнхүү дуугүй сууцгаахынхаа гачланг давах гэсэндээ дэмий л архинаасаа аягалан, хатуу гарсан архи дорхноо толгойд нь гарч байгааг мэдэрсэн нь авч согтохоосоо нэг ч их хулчийсангүй бас дахин нэг аягыг уугаад аягыг тавин лонхтой архиныхаа сүүлчийг шавхан хийгээд дахиж уухгүйг илтгэн хоосон лонхоо явган ширээний ар руу далдлан тавиад,
-- Ер нь тэгээд хүү минь бага дээр нь татаж авахгүй бол базаахгүй л юм болох бий вий. Тиймэрхүү явдал газар авахаараа хэнд ч дийлддэггүй л юм даг гэснээ аргадангуй,
-- Миний дүү, цаадахыгаа ирэхээр сайн хэл. Юү хийхэв, хэд наслана гэж ингэж явах вэ. Ажаад байхад эм нь ажилгүй эр нь завхай айл ч айл биш болдог юм шүү гээд үлдсэн архиа ганцхан хөнтөрчихөөд архины хойноос цагаан идээ амсдаг ёсыг бодож тавагтай идээний захаас ааруул хэлтлэн авч амандаа хийгээд дуугүй суугаад байлтай ч биш ухасхийгээд гараад явчихалтай ч биш яах ч учраа олохгүй жаахан сууснаа:
-- Гээд эр хүн хойно учраа олчихноо. Харин чи л ам муруйх болгондоо урьд хойчийн юм сөхөөд байв даа. Тэгвэл ч сайнаа үзэхгүй шүү. Нэг л сайн хэлж аваад мартчих хэрэгтэй. За би ч явья даа. Өнөө хэдэн тэмээ бас, гээд морджээ. Ахынх нь эл яриа үнэн байвал яана хэмээн шаналдаг байсан шаналал арай ч үгүй болов уу хэмээн эргэлздэг байсан эргэлзэл, намайг элэг барьж байхдаа яах вэ дээ хэмээн уурсдаг байсан уур энэ бүхний гомдлоор сольсон хэдий ч салж сарних тухай бодоо ч үгүй, тийм үг хэлнэ хэмээн зэхэж байсан бөгөөд гагцхүү нүүр учрахын үед гомдсондоо аргадуулах ч гэсэн юм уу хэлж орхисон нь тэр ажээ.
Дэжид Дамбыг ийм үг хэлнэ чинээ огт санасангүй тул балмагдан дуугүй болсноо өөрөө буруутай байж ийм үг хэлсэнд нь Дэжид улам ч гомдон, гоморхолдоо тэнцэхээр гашуун үг хэлэх гэсэн боловч тийм үг олсонгүй хэр нь «Намайг бас нэг яахаа алдчихсан амьтан гэж бодож байна уу. Үгүй шүү яаж ийгээд амьдрах байлгүй» гэж бодон зэвүү нь хүрч хоолойных нь өнгө хөндий хүйтэн өнгөөр солигдон,
-- Авалгүйдээ, Тэр бүр шинэ юманд ааван сааван дасаа ч үү, үгүй ч үү. Нэг хэсэгтээ унаж дассан морь, биед хэвшсэн хуучин хувцас чинь хэрэг болно байх шүү гэхэд Дамба Дэжидийн үгийн өнгө, егөөнд шар нь хөдөлсөн янзтай,
--Тэрэнд санаа зоволтгүй гэв. Дэжид ийм уужуу тайван, ийм битүүхэн түншсэн үг хэлчихсэнээ өөрөө ч мэдрэн, Дамбын хорыг маажиж чадсандаа эрэмшин улам ч тайван хэнэггүй царайлан,
-- Сайн муу ч гэсэн чамтай хэдэн жил ханилсан юм байна. Юутай явуулахаа өнөөдөртөө мэдэх байлгүй гээд босч орны хөндийгөөс аян жин, хот суурин орохдоо авч явдаг Дамбын булигаар богцийг гаргах зуураа,
-- Цаашдаа ч авах юм байвал аваарай гэж хэлээд авдар уудлан урин дулаанд өмсдөг хувцас хунарыг нь гарган Дамба руу шидлэхэд Дамба,
--Авахгүй, авахгүй. Яаж ийгээд болох л байлгүй. Миний гэсэн юм байдаг юм бол хэт нь энэ хүүхдийнх болно биз гээд буцаан чулуудтал Дэжид цочсон юм шиг огцом эргэж харан мөнөөх хөндий хүйтэн дуугаараа,
--Эцгээр дутна уу гэхээс эдээр дутахгүй байлгүй гээд буцааж чулуудсан хувцасыг нь хаман авч богцонд нь хийгээд амыг нь үдэн Дамба руу түлхээд цааш юү хийх яахаа ч мэдэхгүй байх мэт авдрынхаа өмнө хэдэн хором сууснаа авдраа ч таглалгүй босч Дамбын өмнөх данхтай цайг авч зуухан дээр тавилаа. Дамба дуу ч үгүй тамхиа сорон тонгойн сууна. Дэжид эргэнэгийнхээ доороос сонин авч базан зуух руу шургуулан шүдэнз зуран асаахад түрүүнээс хойш уугьж байсан аргал пүнхийн утаа цацаад асаж эхлэв. Хэрэв энэ мөчид хүү нь гаднаас орж ирээгүйсэн бол тэд хэдий болтол чимээгүй суух байсныг хэн мэдэх билээ. Цэдэн-Иш хүү аяны богцоо дэргэдээ тавьчихсан суугаа аав руугаа гайхан харснаа дэргэд нь очин мөрий нь түшин зогсож,
--Аав хайчих гэж байгаа юм хэмээн явуулахгүйн өнгө хадгалсан, эрхэлсэн янзтай урвагнахад Дэжид,
--Аав нь аймгийн төв орчихоод ирэх юм байхаа гэв. Хүү улам ч урвагнан,
--Аа, аав саяхан яваад ирсэн шүү дээ гэхэд Дамба уртаар санаа алдан,
-- Аавд нь ажил байна. Миний хүү ээжийнхээ үгэнд сайн орж байгаарай. Хонио хүний хоньтой нийлүүлэв гээд хүүгийнхээ толгой дээр үнсээд гаансаа түрийлэхэд хүү,
--Аав надад тонгорог авчирч өгөөрэй.
-- Байдаг л юм бол аав нь аваад л ирнэ гээд босон үүд рүү явахад хүү,
--Та богцоо аваач гээд гүйж очиж богцыг нь дааж ядан үүд рүү чирэхэд Дамба эргэж харан,
-- Аа, хэмээн сулхан дуугарснаа хүүгийн гараас богцыг авч гарахад хүү ч даган гарав. Дамба уяа руу даган очсон хүүгээ дахин үнсэе юү гээд хүү рүүгээ эргэх гэснээ «Дахин уулзахгүй болчихож байгаа биш» гэж бодон эмээл дээгүүрээ богцоо хөндлөн хаяад уяан дээрээс морио тайллаа. Эцгийгээ юү юүгүй мордох гэж буйг харсан хүү гэртээ гүйн орж,
--Ээжээ аав мордлоо шүү дээ, сүүгээ өргөөч хэмээн хашгирахад зуухны аман дээр гөлрөн сууж байсан Дэжид юү гэсний нь дуулаагүй ч юм шиг, ойлгохгүй ч байгаа юм шиг түүний зүг мэлрэн харахад хүү,
--Та аймаг явах болгонд сүү өргөдөг шүү дээ. Одоо яагаад өргөхгүй байгаа юм бэ. Аав аймаг явахгүй юм уу гэхэд Дэжид сая учрыг нь ойлгосон мэт босч эргэнэг дээрээс шанага аван сав суулганаасаа сүү хайхад хүү үүдээр шагайн,
-- Хурдлаачээ, явчихлаа шүү дээ хэмээн дэвхцэх нь халаг сандчихад Дэжид өглөө хөөрүүлсэн тогтоотой сүүнийхээ өрмийг ч авалгүй захаас нь цоо татан сүү утгаад гарахад Дамба хэдийнээ мордон хөдөлж байлаа. Дэжид Дамбын хойноос шанагатай сүүгээ хам хумхан өргөөд гэртээ орон хоосон шанагаа эргэнэг дээр тавих гээд мөчид тавин унагахад хүү эхийнхээ царай өөд гайхан харснаа ухасхийн шороотой шанагыг авч эх өөдөө сарвайв. Дэжид шанаганыхаа шороог ч арчилгүй эргэнэг дээр тавих зуураа түүний харц өөрийн эрхгүй тогоотой сүүн дээр туслаа. Өрмий нь цоолчихсон тогоотой сүү сэтгэлийг нь улам ч гутраан энэ ертөнц дээр бүтэн юм ер байхгүй болсон мэт санагдав. Дэжид хоолой зангирч байгаагаа аль болохоор мэдэгдэхгүйг хичээн:
--Миний хүү Багаагийндаа очоод данхтай цайгий нь зуухан дээр нь тавиад галыг нь түлж бай. Должин гуай одоо ирэх болж байгаа байх. Ээж нь аргалд яваад ирье гэхэд хүү:
--Манайх зөндөө аргалтай шүү дээ.
-- Тэнгэрийн муухайд чи бид хоёрт аргал л.... гэснээ үгээ дутуу хэлэн буруу харан эргэнэг дээгүүр юм хайв. Хүү:
-- Тэнгэр сайхан л байна шүү дээ гэхэд Дэжид буруу харсан хэвээр:
-- Маргааш яахыг чи бид хоёр яаж мэдэх вэ дээ.
-- Маргааш ч сайхан байна гэсэн шүү дээ араажав.
-- Аан
-- Та сонсоогүй юм уу хэмээн хайнга дуугарснаа гэнэт эрхлэнгүй инээмсэглэн:
-- Ээжээ би тэр махнаас идье, тэгэх үү?
-- Тэгээ гэхэд хүү баярлан гүйж очиж тавагтай махнаас авснаа:
-- Та идэх үү? гэлээ. Дэжид
-- Үгүй гэж дуулдах төдий хариулаад гадаа гарч гэрийн хаяанаас араг авч үүрэн зүүн тийш алхаллаа. Урьд нь гэрийнхээ гаднаас ааргаа үүрч байхдаа хаашаа явбал аргалтай билээ хэмээн бодож явах зүгээ сонгодог байсан бол энэ удаа тэгсэнгүй. Хандсан зүгтээ л явж байгаа нь энэ бөгөөд энэ зүг нь Дамбын явсан зүгийн эсрэг зүг байлаа. Уг нь Дэжид билэг дэмбэрэл бодсонсон бол эцэс нь үл мэдэгдэх нэгэн их хоног хугацаа, зай завсрыг хоёр тийш нь сунган хөвөх мэт хоёр тийшээ явчих гэж юүг хэлэх вэ хэмээн цээрлэн Дамбыг далд орон ортол нь хүлээхийн ерөөл бодон байрнаасаа ч хөдлөхгүй зогссоор байх байсан билээ. Гэтэл одоо билэг дэмбэрэл, ёс ёмбо бодохын сэхээ Дэжидэд байсангүй. Гагцхүү гэрээсээ түргэхэн холдохыг бодон түргэн түргэн алхлах бөгөөд гэрээсээ холдох тусам хоолой нь улам зангирч, нүднийх нь нулимс өөрийн эрхгүй бүрхэн ирж, хоёр хөл нь солбин гуйвлахад Дэжид биеэ эзэмдэхийг бодсон ч үгүй аргаа үүрсэн чигээрээ суун тусаад мэгшин уйлав. Одоо хэнээс яах гэж нулимсаа нуух юм? Уйлж усан нүдлэхгүй байгаад яах юм? Өдий олон хоног нулимсаа барилаа гээд надад сайн юм юү ирэв? Цөм худлаа. Сайн сайхан, муу муухайг зөгнөнө гэдэг ч худал, уйлчихвал бүх юм муугаар эргэчих юм шиг санаж тэгтлээ юунд тэвчив? Уйлж л байх минь яалаа, тэгсэн бол уйлах нулимс минь бага ч гэсэн хорох ч байсан юм билүү? Усан нүдлэх муу гэдэг, яадаг юм. Гай гэж байдаг бол тэр нь дайрч л байг. Тэртэй тэргүй хэнд ч хэрэггүй үнсэнд хаясан шалз шиг амьтан үхсэн ч яадаг юм. Хэнд хэрэгтэй гэж амьд явах юм? Амьд явж яах юм? Яах юм?... Гэнэт гэдсэнд нь хүүхэд хөдлөх шиг болоход амьсгаагаа аажуу гарган нулимсаа арчин чимээгүйхэн эхэр татан биеэ чагнан «Нээрэн давхар биетэй болчихсон юм гэж үү? Цэдэн Ишийг анх олоход яалаа? Арай санаа дагаагүй байгаа? Хөдлөх болсон гэж үү? Суун тусахдаа эвгүйцүүлчихээгүй байгаа?» хэмээн бодож дахин хөдлөхий нь хүлээн нэлээд суув. Огт юм мэдэгдсэнгүй. Санаа дагасан юм байлгүй дээ. Юү боллоо гэж ганцхан хөдлөв гэж. Хэд хоногийн өмнө бас л хөдлөх шиг болохоор нь бас л нэг хэсэг биеэ чагнасан юү ч л мэдэгдээгүй дэг худлаа л юм байлгүй гэж бодов. Ийнхүү өөр юм бодон нэлээд суучихсандаа садаараад ч тэр үү нэг хэсэг уйлчихсан болоод ч тэр үү дотор нь овоо онгойх шиг болж санаа алдан сааль сүү, үхрийн зэлний түйрэмд зэгэл саарал болсон савхин гутлаа харснаа өглөө босоод үсээ ч тав тухтай самнаагүйгээ санан шанаа руугаа унжсан үсийг хойш илж чихнийхээ араар болгоод алчуураараа толгойгоо тумлайдан боогоод ухасхийн босох гэснээ түрүүчийнхээ суун туссаныг санан саврынхаа ишээр газар тулан болгоомжтой боссоноо «Ингээд ч яах юм билээ. Хэрэв хүүхэд олчихсон байлаа гэхэд Дамбаас гэдсэндээ хүүхэдтэй хоцорсон гэж хэн үнэмших юм? Өнөө Дэжид эцэггүй хүүхэд гаргасан гэнэлээ л гэж шуугина шүү дээ» гэсэн бодол орж ирсэн боловч «Шуугивал шуугина л биз. Одоо сайн нэртэй явлаа гээд яах ч юм билээ. Ялгаа ч алга даа» гэсэн бодлоор няцаагдан ерөөс сайн муугийн ялгаа байхгүй юм шиг санагджээ.
Хэдэн мөчийн өмнө Дэжид харж зүрхлэх ч үгүй, харахын сэхээ ч байгаагүй тэр зүг рүү өөрийн эрхгүй харан зогслоо. Дамба аль хэдийн бараа тасарсан бөгөөд тэр зүгт, тэр биш байгаа гэх бараа ч үгүй, тэндээс болов уу гэх салхи ч үгүй ажээ. Дэжид аргал түүхээр гарснаа сая санах мэт үүрсэн аргаа тэгшлэн засаад цааш явлаа. Хорсол гомдол, уур омог, хүлцлээр дүүрэн байсан сэтгэл нь одоо хов хоосорч, тэрхүү хоосон нь шаналгах мэт үе үе зовууртайгаар санаа алдан хэсэг явсан боловч араг руугаа ганц ч аргал хийлгүй гэрийн зүг гэлдрэхдээ гараараа хоёр нүдээ хавдсан эсэхийг байн байн тэмтэрч явлаа.

Дамба огт эргэж харсангүй. Эргэж харахгүй гэж бодоод ч тэгсэнгүй. Ерөөс хол ойр алив юманд явахдаа гэрээдээ эргэж харж заншаагүйгаар ч үл барам алс явахаар мордсон хэрнээ ийм тийм юмаа мартсан нэрийдлээр замаас буцах, гэрийнхэндээ энэ тэрийг захихаар эргэх зэргийг эрс цээрлэдэг хүн.
Ийнхүү алсын моринд дөрөөлсөн хэрнээ эргэж буцах нь орон гэрт сэтгэл санаа хоргодож байгаа хойно зорьсон хэрэг үйлстэй бүтэхгүй нь мэдээж гэж бат боддог учраас алсхан явахаар завдах бүхэндээ хэд хоногийн урьдаас унах унаа, тохох эмээл, хазаар, чөдөр ногтоо зэхэн, захих хэлэх үгээ аажуу уужуу захин тамхиныхаа хүүдийд тамхи дүүргэн шүдэнзээ дүүрэн, эсэхийг үздэг байлаа. Эртнээс ингэж бэлтгэдэг болохоор барагтай бол юм хүмээ мартана гэж байхгүй, хаа нэг тохиолдлоор яль шальхан зүйл мартлаа ч түүний төлөө хэзээ ч эргэж буцаж байсангүй. Эл учир гэрийн гаднаас мордуут барьж явах зүгийн тэнгэрийн хаяа ширтэн нүдэнд харагдах уул толгодын хаагуур орж яаж явбаас газрын бартаа бага ойр дөт болохыг эн түрүүнд баримжаалан харж аваад мориндоо ташуур өгөн Гэрээс гаралгүй хэд хичнээн ч хоночихов доо. Ганцхан чиг барин алсыг ширтэн явах юутай сайхан. Эр хүний жаргал эзгүй хээр гэдэг их л ортой үг юм даа хэмээн бодож цээж дүүрэн амьсгалан давхидаг байжээ. Харин энэ удаа бүх юм өөрөөр эргэжээ. Дамба хотынхоо захаас гармагц мориныхоо аясаар зугуухан шогшиж явснаа бяцхан давирч егүүлэхдээ эмээл дээгүүрээ тохож орхичихоод ганзагаараа даруулаагүй богц нь морины явдалд урагш хойш бондогнон явааг ч үл анзаарах бөгөөд хувцас хунары нь гарган өөдөөс нь шидэлж байсан Дэжидийн байдлыг бодохоос зэвүү нь хүрч, өөрөө хамгаас буруутай, хамаг бүхэн өөрөөс нь үүдсэн гэдгийг ч үл бодон уур цухалдалдаа автан «яавчихад ч ер нь яах вэ дээ. Ямар холбоод гагначихсан биш. Салъя суучихъя гэж бодоогүй байхад тэгээд байгаа юм бол Тогоохүүтэй суучихад ч ер яах вэ дээ. Ямар ялгаа байна? Их л удаж нэг анхиагүйг нөгөөгөөр солино биз. Ер нь хэнтэй амьдарсан ч төгсдөгөөрөө л төгсөж орхих хорвоо юм чинь» хэмээн бодно. Дамба Дэжидийг хөөнө чинээ огт санаагүй явсан болоод ч тэрүү, юу юуны туханд хүрэлгүй учир жанцангий нь ч ололгүй түс тас шийдсэнд нь улам гомдож, энэхүү уур гомдол нь хаа нэгтэй сэтгэлийн мухарт доромжлогдсон, басамжлагдсан гэдэг санааг бүдэг бадаг төрүүлэх бөгөөд тийм санаагаа бүүр түүрхэн мэдрэх бүр «нэг нэр хоёр хоч. Ер хэлүүлэв юү. Тогоохүүг аваад хаашаа ч юм явчихалтай нь билээ» хэмээн бодсоноо гэнэт «дарханыхаа хэрэгслийг авдаг байж, чөдөр ногт зангидахаас эхлээд хийх юм хаа мундах вэ. Юу юу ч үгүй гар мухар гарснаа санах авч тэрхэн үед дархны хайрцаг бүү хэл тамхиныхаа хүүдийд ч тамхи дүүргээд авчих сэхээ байгаагүйгээ санан гунихрав. Ер ингэхэд би гэдэг хүн яах хүн бэ. Үнэхээр ингээд энэ чигтээ Тогоохүүгийнд давхиад очдог хэрэг үү?» Хэмээн бодоход хариу өгч чадахгүй байлаа. Дамба тэднийд өнжиж хонож Тогоохүүтэй ойр дотно явах үедээ түүний инээмсэглэл, үнэртэн гэхэд арай биш нэгэн тансаг үнэр, хүзүүдчихээд шивнэдэг үгнээс нь өөр юу ч мэдэхгүй, мэдье ч гээгүй ажээ. Нэгэн удаа хань бүлтэй хүнд сэтгэлтэй болчихдог би ямар үйлтэй амьтан бэ гээд уйлахад нь Дамба юу ч хэлээгүй юм. Энэ мөчийг хүртэл Тогоохүүтэй суух тухай бүү хэл, би сэтгэлтэй билүү, үгүй билүү гэдгээ ч бодож яваагүй хэр нь ингээд давхиад очиход Тогоохүү ханилах суух тухайгаа аль хэдийн ярьж хэлцчихсэн юм шиг угтах болно гэдгийг Дамба мэдрэх тусмаа «Ингээд л Тогоохүүтэй суучих гэж үү» хэмээн бодно. Ийнхүү элдвийг бодон явахад унаж яваа морь нь нэг хэсэг егүүлсэнээ эзнээ огт ташуур өгөхгүй жолоо цулбуур зоргоор явааг мэдрэн шогшиход тохож яваа богц нь улам ч бондогнон хөлийг нь дэлдэж эхлэхэд Дамба сая анзаарч эргэн тойрныг ажвал гэрээс гарсаар нэлээд газар явчихсан тул мориныхоо амыг татан сажлуулав. Мөнөөх богц ч бондогнохгүй болов. Дамбын сэтгэл ч овоо уужирч «Амьдрал гэгч ер нь юу юм? Нартай өдрөө л хүн жаргалд тооцдог байна уу? Хүн ер нь яаж амьдрах ёстой юм бэ. Морины хөлд гишгүүлэх шахан бужигналдах энэ олон оготно шиг намар эртнээс хөеө хурааж, өвөл ичиж, хавар нь дахиад л газар ухан, үүр ноохой барьж амьдрах гэж үү. Аль эсвэл болжмор шиг олсоноо идчихээд л нисч бууж явах хэрэг үү. Хоолоо олж идэхийн тулд л болжмор нисдэг юм бол яах гэж агаарт тогтон тогтон жиргэдэг байна вэ? Тэгэх нь амьд явахынх нь утга учир юм болов уу» хэмээн бодож явтал нүдний нь үзүүрт Тогоохүүгийхний хот айл цайлалзан харагдахад мориндоо дэм өгөн эргүүлтэл мөнөөх богц нь дахиад л бондогнож эхлэхэд сая түүн рүү харж богц бондогнуулан айлын гадаа буухаасаа ичих шиг санагдан, буугаад ганзагаараа сайн даруулаад очъё гэтэл улс амьтан богц тохоод хаа хүрэх нь вэ гэвэл юү хэлэх вэ. Ойрхон очоод хээр орхичихоод очих, үдшээс өмнө айл саахалтын хүн олоод хэний юм наана цаана гэвэл бас эвгүй. Тэгдэггүй юм гэлээ гэхэд явуулын амьтан олзшаан аваад явчихвал бас ч хайран санагдан ер яах ч учраа олохгүйд хүрэхэд арга чарга олохын оронд «Тэгэхээс тэгэх гэж албаар намайн амьтны шившиг болгох гэж богц тохууллаа» гэж Дэжидэд уур нь хүрч мордуут хүү нь хойноос нь хашгиран чирээд ирэх байсан гэдгийг мэдсээр хэрнээ түүнийг огт санахгүй шон дээр орхичихоод явчихдаг байж. Тэгсэн бол юу гэж ингэж зовж явах вэ хэмээн хий л цухалдсаар яаж ч чадалгүй тэр чигээрээ гадаа нь хүрээд оччихсонд хэнэггүй байдал гаргахаас өөр арга үлдсэнгүй. Дамба мориноосоо буун олмоо султгаад богцоо авч барьсаар гэрий нь гадаа очин хаяанд нь богцоо тавиад оров. Эхтэйгээ хоёул дээл эсгэж суусан Тогоохүү түүнийг хармагцаа царайдаа баяр баясгалан гэрэлтүүлэн инээмсэглэхэд Дамбын дотор ч агшин зуур гийн:
--Үйл бүт хэмээгээд баруун орны урд очиж суув. Тогоохүү:
-- Мөр зохь гээд цааш залган хэлэх үгийнхээ шоглонгуй амтанд өөрөө тэсч чадалгүй инээд алдан:
-- Мөдхөн мөндөр шиг манцгар цагаан хүүтэй болоорой гээд хөхрөхөд Дамба ч даган хөхөрч:
--Тэр ерөөл бат орших болтугай хэмээгээд «Чи гаргаад өгөөрэй л дээ» гэсэн харцаар харахад түүний харцыг ойлгосон Тогоохүү өвөрт нь гар хийсэн юм шиг царай улайлган тонгойход түүний эх Бумбаа, хийж буй юмнаасаа ч толгой өөд татсан үгүй:
--Аальгүй монш вэ. Босч айраг цагаа хийж өгөөч гэв. Тогоохүү ингэж хэлэхийг л хүлээж байсан мэт ухасхийн босч Дамбад айраг хийж өгөөд түүний ар дахь орон дээр суугаад,
--Чи дурангаа мартчихсан байна лээ гэж шивнэхэд Дамба түүн рүү эргэсхийгээд:
--Тэр чинь ч харин сайн болж билээ гэхэд Тогоохүү гайхсан нүдээр хариу нэхэн ширтэхэд Дамба тэдний юу ярилцаж яаж буйг огт анхаарахгүй дүр үзүүлэн суугаа Бумбаа хөгшний зүг харснаа дуугаа намсган:
--Би ч бүрмөсөн хүрээд ирлээ шүү дээ гэв.
Ийм үг дуулна гэж санаагүй явсан Тогоохүү балмагдан хэлэх үгээ олж ядан байснаа гэнэт Дамбын араас зоримог гэгч нь тэврэн хоромхон зуур сэрвээнд нь толгойгоо наалдуулснаа гүйн гарч яах гэж, юу хийх гэж гарснаа ч мэдэхгүй зогсохдоо хаяа түшүүлэн тавьсан богцыг олж харлаа. Аваад ордог юм билүү... Хүний нүд тусахааргүй газар тавьчихдаг юм уу хэмээн тээнэгэлзэн, айл хунарын улс харчихаагүй байгаа гэж эмээн хурдхан далд хийх нь зөв санагдан гэртээ барьж орон ээждээ харагдуулалгүй орон доогуураа хийчихье гэж нэг ухасхийснээ харчих байх гэж болгоомжлон илүү гэртээ оруулан хураалттай бараан дээр тавиад дээрээс нь юмаар бүтээчихээд гэртээ эргэж орон Дамбад,
--Гүүгээ саая гээд баруун хаяанд цахлан дүүжилсэн хөхүүртэй айрагийн доороос хувингаа харжигнуулан авахад эх нь хийж буй үйлээсээ сая толгой өөд татан:
--Саамшаагүй байлгүй, саяхан саах чинь юу билээ гэв. Тогоохүү эхийнхээ зүг харсан ч үгүй, хариу хэлсэн ч үгүй үүдрүү зүглэхэд Дамба босч араас нь гарав. Тэр хоёр зэл рүү явж байхдаа юу ч ярьсангүй. Хоёулханаа гүүн зэл рүү хурдхан явах юмсан гэж хүсч байсан Тогоохүү ийнхүү явж байхдаа нэг их юм яримаар, тэгсэн атлаа юу ч ярихаа ч мэдэхгүй, хааяа Дамба руу яриа хөөрөө сэдэх болов уу хэмээн харах боловч цаадах нь дуу шуу ч үгүй гунигтайхан алхаж харагдана. Тогоохүү Дамбыг цээжиндээ тэврэн «Найздаа хамаг зовлонгоо ярьчих. Тэгвэл сэтгэл чинь онгойно» гэмээр санагдах авч энэхүү гэгээн цагаан өдрөөс, айл саахалтын амьтнаас ичин, мөрий нь ч мөрөөрөө шүргэж эс зүрхлэх бөгөөд тэгээд ч Дамба санаан зоргоор тэгүүлэх ч юм уу, үгүй ч юм уу мэдэхгүй тул бас болгоомжилно.
Дамбыг ингээд хүрээд ирнэ чинээ хэзээ ч санаагүй болохоор маш их баярласан хэр нь гэнэтийн энэ баяр баясгалан нь хомсхон бөгөөд төдөлгүй буцан одох ч юм шиг санагдан гуниг төрөөд ч байгаа юм шиг сэтгэл нь нэг л хачин хөнгөн хөвсөргөн байлаа. Дамба Тогоохүүг саамаа юүлэх хувингаа зэлний захад тавих зуур зэлний урд захаас нэгэн унага тайлж эх нь алив энээ тэрээ гэж асуусан ч үгүй шууд л эх рүү нь хөтлөн очиж хөхүүлэв.
Үүнийг харсан Тогоохүүд ямар унаганы эх ямар гүү болохыг нүдэлчихээр олон удаа унага татаагүйсэн гэж бодогдон их л өөриймсөг сайхан санагджээ. Гүү үнэхээр саамширч амжаагүй бөгөөд хоосон хөхий нь хий шувтчин суух Тогоохүүг хараад Дамба инээд алдан:
--Хөх рүү нь алгад гэхэд Тогоохүү инээмсэглэн:
--Нээрэн үү хэмээн гүүний дэлэн рүү цохих гэж гар далайн наадахад Дамба түүний зүг дулаан харцаар ширтэн:
--Саяхан саасан юм уу?
--Тийм.
--Тэгээд яаж байгаа юм гэхэд Тогоохүү хөхрөн:
--Зүгээр гээд Дамбын мөрөнд толгойгоо наалдуулан,
--Хоёулаа хонь руу мордох уу гэхэд Дамба «Яах юм залуу хүүхдүүд байгаа биш. Айл саахалтын чинь улс юу гэх юм» гэх гэснээ гомдчих болов уу гэж бодоод юу хэлэхээ мэдэхгүй дэмий л:
--Харин нь? гээд өөдөөс нь харав. Түүний харцанд «Чи л мэд» гэснээс «яах юм» хэмээн хориглосон өнгө төрх илүү байсныг дурлал гэгчийг сэтгэлдээ шингэтэл амсаагүй, урьд өмнө нь ганц нэгэн залуутай нэр холбогдож явсан түүх бий ч тэр нь бараг хүний нүдэнд хүнтэй яаж байгаагаа харуулах л гэж тэгж явснаас чухам юу гэгч хүсэгдэж, ямар гэгчийн юманд өөрийн эрхгүй унадгийг үзээгүй охин нялх сэтгэл нь баяр хөөр, хүсэл тэмүүллээр оволзон инээд алдан харц талимаарах Тогоохүү эс анзаарчээ. Энэ бүхнийг анзаартлаа ч бас өдий. Тэр болтол бүх юм миний хүссэнээр, хэлснээр болно, болж байна хэмээн нэг хэсэгтээ л бодох болно. Тогоохүү юм бодов бололтой хэдэн агшин дуугүй байснаа Дамбын дургүйцлийг зөнгөөрөө мэдрэх мэт,
--За больё, больё. Харин би чамд орой сайхан хоол хийж өгье тэгэх үү? Гэхэд Дамба толгой дохив.
--Чи ямар хоол идэх вэ?
--Ямар ч яах вэ.
--Ямар ч хамаагүй юү?
--Ямар ч хамаагүй ээ гэхэд Тогоохүү хүссэн үгээ сонссон мэт таатай инээмсэглэн:
--Тэгвэл би чамд сайхан хоол хийж өгнөө гэлээ. Хэтийн өдөр нэг хийсэн хоолоо давтан хийх болоход «Ямар ч хамаагүй» гэсэн үг онхиос мартагдана гэдгийг мэдэх ч үгүй Тогоохүү тэр орой борц нүдэн хоол хийхээр орж гарч сав суулга хангинуулж эхлэхэд эх нь:
--Яачихаав чи чинь, дэв дав үсчээд л. Зөөлхөн хөдөлж болохгүй байна уу. Ямар юмандаа яарч давдигнаад байгаа юм хэмээн загнах аядсан боловч ийнхүү санаагаараа хоол хийж байгаад нь битүү баярлан хөгшнөө аяга халуун хоол идчихээсэй гэж бодсондоо үе үе:
--Аав чинь ирэх болоогүй л юм байх даа хэмээхийн сацуу өөрөө хийж чадахгүй болж байгаа хэрнээ бусдын хийсэн ажил сэтгэлд нь нийцэхгүй болохоор тэсч үл чадан «тэг, ингэ» хэмээн хушуу нэмэрлэдэг заншлаараа энэ өдөр мөн л хушуу нэмэрлэсэн бөгөөд харин охин нь уурлаж, ундууцах ч үгүй инээд алдан хөдлөх явахаараа хүртэл баяр баясгалан илэрхийлэх ажээ. Салхидсан тэмээгээ буцаахаар явсан Дэлэг өвгөн хоол уудлахын өмнөхөн ирэхэд эмгэний санаа амарсан боловч төдөлгүй нэгэн зүйлээс болж охиндоо гоморхох сэтгэл төржээ. Тогоохүү хоолоо уудлан гаргаад авдрнаасаа шинэ аяга гарган хамгийн түрүү Дамбад аягалан өгөхийг харсан Бумбаа «Үгүй чи аавдаа урьдаар хийж өгөөч» хэмээн хэлэн алдсанаа арай чүү ам хавчин өнгөрч охин руугаа битүүхэн цэхэн цэхэн хялалзан:
--Цайгаа гал дээрээ тавиач хэмээн ундууцан дуугарав. Айл болж амь зууснаас хойш хоол цайныхаа дээжийг эр нөхөртөө аягалан өгч сурчихсан Бумбаа үзээгүйгээ үзсэн мэт дургүй нь хүрч тэрхүү явдлыг мэдэгдэх гэсэн шиг Дэлэг өвгөн рүү харахад цаадах нь огт тоосон шинжгүй өчигдрийн нэрсэн нэрмэлээс Дамбатай хувааж уун хэд хоногийн урьд мотоциклээр морь хөөж барихыг харснаа ярьсаар суужээ. Бумбаа хөгшин унтан унтталаа охинтойгоо ч, хөгшинтэйгээ ч үг дуугарсангүй. Тэр ч түүний энэ байдлыг анзаарсангүй энэ тэрийг хүүрнэлдсээр шөнө дүл болгоод унтацгаав.
Гэнэт нойрон дунд нь «Ааваа шээе» гэх дуун дуулдахад Дамба давхийн сэрж дэрээ тэмтэрвэл дэрэн дор нь шүдэнз алга байлаа. Яагаад шүдэнз алга байдаг билээ хэмээн бодсоноо сая хаа байгаагаа ухаарч зүүдэлсэн болохоо мэдэн эргээд хэвтэхээр орны ихэнх зайг эзлэн унтаж байгаа Тогоохүүг цааш түлхвэл Тогоохүү сэрэх унтахын завсарт яраглан хөдөлж хүүхэд адил түүний хүзүүгээр аг тэврэн унтав. Түүний юу гэж зүүдэлсний нь мэдэн, зүүдээ нэхэн үгүйлэх сэтгэлийг нь аргадах мэт халуун биеэрээ төөнөн тэврэх Тогоохүүд тэврүүлэн ийн хэвтэх аятайхан ч юм шиг байснаа удалгүй бие нь чилж нөгөө тийшээ хармаар санагдавч сэрчих вий гэж бодохдоо хөдөлж ч чадахгүй дэмий л тооноор гялалзах одод ширтэн «Би гэгч хүн энэ оддын дор хэдий хэр насалж юу гэгчийг үздэг бол доо» хэмээн бодож хэвтэв.

Хэд хоносны дараа «Өнөө хоёр маань яаж шүү байгаа бол. Мал ахуй нь бүрэн бүтэн л байдаг байгаа даа» гэсэн бодол Дамбын сэтгэлд эргэлдэн шанагатай сүү барин зогсох Дэжидийн дүр төрх шон гэр хоёрын хооронд гүйж яваа хүүгийн царай нүдэнд нь үзэгдэн «Хөөрхий дээ, мордоод явчихаж байхад сүү өргөөд хоцорч байдаг. Шороо цацаад хөөхийг хэн байг гэхэв. Голцуу тэгж л салдаг даг. Тэгсэн бол амар байхгүй юу. Үгүй ядахдаа харааж загнаж зүхэхгүй... Ядаж муу хүү минь сургуульд орчихсон байсан болоосой» гэхчлэнгийн бодол түүний сэтгэлийг зовоох болов. Энэ байдлыг Тогоохүү гадарласандаа ч тэрүү, ерөөс хайр халамж нь ч тэрүү Дамбыг аль болохоор ая тааваар нь байлгахыг хичээн ийм тийм ажил ундрах бүр «Аав яв, ээж хий» гээд юуг ч түүнд эс хавьтуулах бөгөөд голцуу л хоёулханаа байх арга замыг эрэлхийлэн тийм замыг олмогцоо юу ярих, яах ийхээ өөрөө ч мэдэхгүй хий л Дамбын аяс харан түүнийг царайчлах нь улам ч сэтгэлийг нь хөндүүрлүүлнэ. Ялангуяа эхний өдрүүдэд Дамбад хэцүү байлаа. Сэрээд л айлд байгаагаа мэдрэн биеэ барьж ярих хөдлөхдөө хямгадна. Босонгуут явах гэж буй мэт дээл хувцсаа өмсөж унтан унтталаа бүсээ ч үл тайлна. Хэн ч түүнийг орон гэртээ буй мэт нөмгөн нүцгэн, гэрийн хоймор эзэгнэн суухыг хориглоогүй боловч тэгж үл чадна. Босоод л Тогоохүүгийн орны өмнө сууна. Түүнээс өөр газар суудаг ч үгүй байлаа. Цай юм уу айраг уусныхаа дараа адуу нь ирээсэй. Хурдхан гүүн зэл рүү явах юмсан гэж бодно. Гүүн зэлэн дээр очихоороо л сая бие нь тавигдах шиг болж гүйж харайн дэл сул гишгэх бөгөөд унага барьсны дараа гүү саахыг хүлээн, гүүн саам болохоор Тогоохүүд унага татаж өгөн, энэ тэрийг ярилцаж хөхрөлдөж тэгснээ гэнэт больцгоон айл саахалтын хүн харчихаагүй байгаа хэмээн гэр өөдөө хяламхийн харцгаана. Тэгээд л гэрт орж ирмэгц тэдний инээд хумигдан хааяа бие биесийн зүг харах авч энэ нь тэдний сэтгэлийн чилээг эс гаргах ажээ. Үд өнгөрөхөөр орой болоосой, хурдхан харанхуй болоосой гэж хүсэцгээнэ. Орой гүү тавьж Дэлэг өвгөнийг адуугаа услахаар явах зуур хөхүүрт саам хийж бүлж болох атал энэ ажлыг Бумбаа хөгшин Дамбыг хүрэхийн завдалгүй шүүрч авч хийх тул Дамба айлд эрт ирсэн хоноц адил дэмий л тамхи нэрэн, Тогоохүүгийн хөөрүүлж суугаа сүүний хөөрч буй эсэхийг битүүхэн харж «Төмрийн хайрцаг дэргэд болоосой. Чөдөр ч болохноо зангидаж суухсан» гэж бодно. Тогоохүүг сүүгээ хөөрүүлж дуусмагц тэд хэвтэцгээн удтал орондоо шивнэлддэг болохоор хамгийн сэтгэл тааваараа байдаг газар Тогоохүүгийн ор байлаа. Сүүлийн өдрүүдэд Дамба тэсч сууж чадахыг бүр болин Дэлэг өвгөний урдуур орон адуунд мордох, тэмээ мал эргүүлэх зэргээр аль болохоор хээр хөдөө явахыг эрмэлзэн ийнхүү хээр хөдөө гарахаар нэг хэсэг л тааваараа унтдаг байлаа. Энэ нь түүнд хамгийн таатай тул бараг өдрийн бүтэн шахуу хээр хөдөө явах болсонд Тогоохүү битүүхэн дургүйцэвч боль барь гэж хорьж эс чадах бөгөөд хий л «Аав явах нь яадаг юм» хэмээн ундууцан Дамбын өөрийсч өгөхгүй байгаагийн шалтгаан нь ээж аав хоёрт нь байгаа мэт тэр хоёртоо битүүхэн уурсавч ил гаргаж эс зүрхлэнэ. Тэднийд Дамбын байгаа талаар эцэг эх хоёр нь өөр өөр бодолтой байна гэдгийг Тогоохүү мэджээ. Илүү гэрт цайгаа буцалгаж байгаад их гэрт орохоор үүдэнд очтол эх нь:
--Сайнаа хат. Ямар олигтой амьтан өч төчнөөн ажил ханилсан хань, үр хүүхдээ хаячихаад ингэж явдаг юм гэх дуулдсанд Тогоохүү зогтусан чих тавибал эцэг нь:
--Цаанаа болох бүтэхгүй болчихоод л ингэж яваа биз.
--Тэгээд ч урьд нь хүнд хань болж байгаагүй хүн...
--За за хүн ер нь ямар ч яваа билээ. Чи бид хоёр ямар юмаа мэддэг юм. Хоорондоо л болж байвал болоо биз.
--Болохоо хат. Очиж очиж...
--Чи ер нь хөгшин хонины насгүй болж байгаагаа мэдэж байна уу үгүй юу. --Алийн болгон нөхөр ханьгүй явуулах гэсэн юм.
--Манай энэнд ч ийм л юм тааралдана даа.
--За юү ч л бол эрүүгээ хамхиад л сууж бай чи зүгээр
--Үр хүүхдээ олигтой хүнтэй...
--Олиггүй хүн гэж хэн чамд хэлээв?
--Ямар олигтойдоо...
--За би мэдэж байна. Харин ингэсхийж байгаад нүүж буугаад чи бид хоёр илүү гэрээ барих нь өлзий болох байх шүү.
--Юү. Чи чинь галзуурав уу?
--За за дуугаа аяд. Хүүхэд шуухад сонсчихвол хар яршиг гэх сонсогджээ.
Энэ ярианаас хойш Тогоохүү, ээжийнх нь дургүйцлийг Дамба мэдчих вий гэдгээс ихэд айн тэдний хооронд аль болох сайн харьцаа бий болгохыг чармайдаг болжээ. Ийнхүү арваад хонож байтал нэг өдөр Дамба:
Нөгөөдлүүлээ нэг эргэчихээд ирье гэхэд нь Тогоохүү:
--Тэг тэг. Аль эртний л тэгэх байсан юм. Муухай юм болж байгаа юм хэмээн эргэ, барь гэж хэлээгүйдээ их л санаа зовсон, нөгөө гэвэл идээшиж дассан амьдрал руугаа эргэж оччихоороо ирэхгүй болчих юм биш байгаа гэсэн битүүхэн айдас царайных нь өнгө, нүднийх нь харцанд буйг Дамба анзаарч,
«Энэ амьтны буруу гэж юу байх вэ дээ» гэж бодон,
--Хэд хоногоос нэг тийшээ зөөнөө гэв. Түүний үгийн өөриймсөг өнгөнд баярласан Тогоохүү,
--Харин тийм, Аав ч чиний амыг л хараад байх шиг байна лээ,
--За яахав ээ, ирж байгаад больё хэмээгээд мордоход нь «Өнөөдөр ирэх юм байгаа биз дээ» гэсэн үг Тогоохүүгийн аман дээр гарч ирсэн боловч хэлж зүрхэлсэнгүй. Дуугүйхэн харж зогсохдоо өмсч ирсэн хуучин дээл хувцас, тэр ч бүү хэл морио хүртэл унасны нь анзаарч тэр чигээрээ явчих гэж байгаа юм биш байгаа гэсэн айдас дахин төрөхөд өөрийн эрхгүй хоолой нь зангиран хоцорчээ.
Дамба нэлээд давхисанаа гэнэт хүүдээ өгөх ширхэг ч чихэргүй гарснаа сая санан, ардаа үр хүүхэдтэйгий минь мэдсээр байж хэдэн чихэр боогоод өгчихсөнгүй гэж Тогоохүүд гоморхов. Тэгээд арга буюу ойролцоох агент руу зам муруйхаас өөр аргагүй болж олигтой чихэр байгаа болов уу үгүй болов уу гэж бодсоор давхин очвол ойр хавийнхныхаа хэрэгцээний цай, тамхи, будаа гурил, хувцас хунарыг бригадын төвөөс авчирч илүү гэртээ худалддаг агент Найдан эзгүй боловч түүний эхнэр болох Ханд гэгч тарган бор хүүхэн инээд алдан угтаж,
--Өчигдөрхөн шинэ бараа татсан даа. Юу л авбал ав. Таануусын шилтэй цэнхэр хүртэл бий шүү гээд илүү гэрээ онгойлгон лангуу болгон тавьсан боов чихрийн хайрцагны ард гарч зогсоод:
--За юу авах вэ гэхэд нь Дамба хайрцаг савтай бараа руу нь өнгийн,
--Ямар чихэр байна?
--Ямар л бол ямар. Танд ямар чихэр хэрэгтэй юм бол доо. Одоогийн хүүхнүүд гаатай чихэр их хүлхэх болж билээ, гаатай чихэр авна уу хэмээн Хандыг даажигнахад цаагуураа юу гэж егөөдөж буйг нь мэдсэн Дамба бас ч мөчөөгөө өгөхгүйг хичээн,
--Тийм үү, тэгвэл үнэтэйхнээс нь
--Уухайс. Өнгөтэй мөнгөтэй хүн ч ингэдэг сэн дээ. Хэдэн хийл авах вэ?
--За, нэг хийлийг л хийчих.
--Өө, гавьсангүй, өөр юү авах вэ?
--За даа, өөр юү ч авах вэ дээ.
--Торго авахгүй ээ? Сайхан цэнхэр торго байна. Үс зүс тохирсон залуу хүн ч ургахаар торго шүү.
--Саатай торго бол ч хуйгаар нь авмаар байна.
--Саатайгаас дутахгүй ээ. Сайхан ногоон ч байж л байна.
--За даа, болих уу даа гээд Дамба барааг нь хэсэг харж зогссоноо нэгийг санав бололтой,
--Аан тийм, хүүхдийн гутал байна уу?
--Бойтог уу?
--Үгүй үгүй. Манай бандид таарахаар.
--Аа би бойтог л асууж байгаа юм байх гэж бодлоо хэмээн доогтой нь аргагүй хэлээд эргэн нэгэн том хайрцаг дотроос хүүхдийн гутал гарган үзэж байснаа нэгийг авч,
--Энэ таарах уу гээд Дамбад өгөв. Дамба тэр гутлыг авч улы нь төөлж үзсэнээ,
--Хэв хөөрхөнтэй гутал юмсанж, таардаг болов уу?
--Танай банди чинь Доржийн охинтой...
--Тийм тийм долоо хүрч яваа юм.
--Тийм байх учиртай. Таарнаа таарна. Элбэгдвэл зузаахан жийрэглээд өмсгөчихгүй юү. Эрэгтэй хүүхэд морь мал дээр явах юм чинь юү алздаг юм.
За тийм ч байх даа. Наадуулаа боох юм өгөөрэй.
--Цууямбуу авах уу?
--Тэгээ, хөлийн жийрэгнийхийг өгчих гэв.
Дамба эндээс худалдаж авсан бараагаа ганзаглан мордохдоо «Ирсэн нь боллоо. Муу хүүгээ гуталтай болгоотохдог чинь их юм» хэмээн олзуурхан баярлаж түүнээсээ үүдэн «Ямар үр хүүхэдтэй явж үзсэн биш дээ хөөрхий, яаж санах вэ. Тэгээд ч би нөгөөдүүлээ эргэнэ, чи хэдэн чихэр боогоод өгөөрэй» гэж хэлж сануулсан биш, аргагүй шүү дээ хэмээн бодоход нь цэнхэр дан дээл өмссөн Тогоохүү цай хоол хийн хөдлөх нь түүний нүдэнд үзэгдэнэ. Ерөөс Тогоохүүгийн тухай бодох бүр энэ л байдал бодогддог байлаа. Магадгүй анх Дамбын нүд тусган анзаарч харсан Тогоохүүгийн төрх тэр болоод ч тэр байж мэдэх юм. Чухам яагаад өөр байдал төрх бодогддоггүй юм бол гэж Дамба боддог ч үгүй байв. Харин энэ хооронд түүний анзаарч гайхан биширсэн юм гэвэл Тогоохүүгийн амгалан төрх юм. Сэтгэл гонсгор болчихоод ч юм уу ямар нэгэн яльтай яльгүй юманд сэтгэл сэвтчихээд юм уу эсвэл бүрхэг өдрийн тэнгэрийн өнгө сэтгэлд нэвчин хүйт унах цагийн зэвэргэн салхи цээжинд хурган сэтгэлийг эзгүйрүүлчихсэн юм шиг өдөр царай барайлган орж ирээд Тогоохүүг харахаараа уужирч нэгэн мэдэхэд айван тайван юунд ч шаналах зовних юмгүй болчихдог байлаа. Үүнээс болоод ч тэр үү, энэ арваад хоног түүний урьд өмнөх бүхий л амьдралтай тэнцэхээр жаргалтай байсан мэт санагдав. Үүгээр л бодоход хүний жаргал зовлон гэгч он цагаа хэмжигддэггүй гагцхүү сэтгэлийн улирлаас болох бөгөөд хүсэх, ханах нь эмзэг учраас яахаараа жаргаж, яахаараа шаналдгийн учир явдлыг Дамба эс мэдэх аж. Тогоохүүгийн тэрхүү амгалан тогтуун төрх буугаад мордох хүний сэтгэлийг ч өег болгодгийг Дамба анзаарчээ. Ирсэн хүн бүхнийг архиар дайлж хоол хийж сүйд болохгүй байхад ч гэсэн тэднийд буусан хэн боловч тавтай сууж айраг цагаа ууж, инээж хөхөрч байгаад мордоно. Энэ бүхэнд хүний хөлд дарагдаж байна гэж санах ч үгүй, энэ тэр ирлээ гэж тээршээх ч үгүй, ирсэнгүй орсонгүй гэж гоморхох ч үгүй, гүүний зэлнээс дундуур саамтай ирэхдээ яав ийв гүү яагаад юм гарахгүй байна гэдэггүйтэйгээ адилхан амгалан тайван хүн аж. Гэтэл уурлаж уцаарлаад байдаггүй ч хүйтэн цайгий нь шалавхан амсаад мордмоор айлын эзэгтэй алийг тэр гэхэв. Тийм айлд цай чануул,халуун цай уугаад мордооч гэж байхад нь явмаар санагдаад байдаг юм. Яагаад тэгдэг юм болоо? Гэсэн атлаа зарим айлд хүлээж байгаад цайгий нь амсаад мордоно. Ер нь тэгээд айлын өнгө ч эзэгтэйгээсээ л болдог доо гэхчлэн бодож явснаа «Саяны цэнхэр торгоноос Тогоохүүд авдаг ч байж уу...Сайхан зохино доо. Үгүй тэгээд одоо авчихаад тэрий чинь яах ч юм билээ. Дэжид горьдох ч юм билүү. Горьдоохгүй гээд хаанаа ч хийх юм. Буцахдаа авна гэхээр бас хэцүү. Ханд хэл амтайг хэлэх үү, буцаад очихоор түлэх байх даа. Түрүүн л авдаг байж нэгмөсөн» гэж бодсоор шон дээрээ буухад гэрээс хэн ч гарч ирсэнгүй. «Цугаараа эзгүй байгаа юм байх даа» хэмээн ийш тийш харвал энд тэнд араг үүрсэн, морь малтай яваа хүн эс харагдав. Ганзаганаасаа боодолтой юмаа авч гэрт орвол хүү нь тоглоомынхоо хайрцган доторхийг хоймроо асгачихсан тэрэн дундаа сууж байснаа эцгийгээ хармагц ухасхийн босч очиж үнсүүлээд,
--Ааваа та тонгорог авчирсан уу хэмээн асуухад Дамба тэр нэгэн өдөр явахад нь тонгорог авчраарай гэж байсны нь сая санан:
--Аав нь тонгорог авчраагүй гээд боодолтой юмаа өгөв. Хүү боодолтойг эв хавгүй задлан инээд алдсанаа өөрийн хуучин муу майжгий гутлаа тайлж чулуудан шинэ гутлаа өмсч боссон боловч шинэ гуталдаа баригдан явж ч чадахгүй ичингүйрсэн янзтай гутал руугаа нэг харан, эцэг рүүгээ нэг харан зогсоход Дамба:
--Яав? Хөлий чинь барьж байна уу гэхэд хүү толгой сэгсрэв.
--Алив нааш ир.
--Хүү эцэг рүүгээ модон хөлтэй юм шиг хөлөө зөөж тавьсаар очиход Дамба гутлынх нь хоншоорыг гаднаас нь барилж үзсэнээ
--Жаахан томджээ дээ гэхэд хүү яаран:
--Үгүй ээ, б

--Үгүй ээ, би холхиндог өмсчихсөн юм.
--Жийрэгээ яасан? Гэхэд хүү хуучин жийрэгээ авчрахаар явах гэв. Дамба:
--За тэрүүгээр яах вэ. Наад цагаан цууямбуугаараа жийрэглэчих. Алив аваад ир, би цуулаад өгье гэв. Хүү эцгийнхээ өгснөөр хөлөө жийрэглэн өмсөөд хойш урагш гутлаа нужигнуулан инээд алдан хэсэг явснаа
--Тайлах уу, ааваа гэв. Дамба хүүгээ энхрийлэн харж,
--Өмс дөө өмс гэв. Хүү инээд алдсан хэвээр гутал руугаа нэг харснаа гэнэт:
--Та одоо юманд явахгүй биз дээ гэв. Хүүгээ ийм юм асууна гэж бодоогүй байсан Дамба тулгамдан хэдэн эгшин дуугүй байснаа:
--Үгүй, үгүй гэхэд хүү:
--Тэгвэл та тоглоомон майхан хийж өгнө гэснээ хийж өгөөрэй гээд хариу ч сонсолгүй, тавиур руу очиж халуун савтай цай авчирч өмнө нь тавиад дахин тийш очиж авдраа онгичиж гарав. Дамба:
--Хайчсан, ээж нь?
--Хонинд явсаан. Ааваа тай зай авчраагүй юү. Манай араажав дуугарахаа байчихсан. Зай нь дуусчихсан л юм байх даа гэж ээж тэгж байна лээ.
--Аа, миний хүү хониндоо явахгүй яасан юм?
--Гадуур эргүүлдүүлээд байх юм. Яаж тогтдог юм. Идэх юм байхгүй байхад чинь гээд өөрөө явсан. Одоо удахгүй ирэх байхаа.
--Нүүнэ барина гэж ярьж байна уу?
--Ярьж байна лээ. Эртээр бригадын дарга ирээд нүүхгүй яасан юм гэсэн.
--Аа, ээж нь юү гэсэн?
--Нүүнэ л гэж байна лээ... Өө энэ байна гээд тавагтай бин авчирч өмнө тавиад:
--Дараа нь ээжийг загнасан.
--Юү гэж?
--Мэдэхгүй.
Дамба тавагтай бингийн захаас нэг гараар тасдан авч амсах гэсэн боловч чадсангүй. Лав тав зургаа хоносон бин ажээ. Үүнийг хараад Дамба Дэжидийг өрөвдөх сэтгэл төрөв. Дамбыг хэд гурван хоногоор эзгүй яваад ирэхэд нь заавал нэг аятайхан идэх юм хийж тавьдаг. Тэрий нь Дамба тэгэх ёстой юм шиг ам хүрвэл хүрээд хүүдээ юм уу өөрт нь эргүүлээд өгчихдөг. Дэжид ч түүний нь аван өөрөө Дамбад тавьсан биш, Дамба өөрт нь авчирсан юм шиг амтархан иддэг байжээ. Одоо бол Дамбыг ирнэ хэмээн хүлээж, юм тавин хаттал нь хадгалана гэдэг зөвхөн хүүгээ хуурч байгаа явдал биш цаанаа ямар нэгэн нууцхан итгэлийг хадгалсан болоод л ингэжээ гэдгийг Дамба мэдрэв. Дэжидийг цаашдаа хэрхэн амьдрах бол, яах бол гэж бодохоос түүний яс үс хавталзах шиг болдог бөгөөд энэ явдал түүний сэтгэлийн эмзэг газрыг дахин хөндөв. Дамба бинг хоёр гардан барьж байгаад захаас нь таслан авч идвэл хүү:
--Сайхан бин байгаа биз.
--Сайхан бин байна.
--Аав идээч. Ээж бас танд архи тавьсан. Гал руу цацахад пүнхийж байна лээ гээд орны толгойн хөндий рүү очиход нь Дамба:
--Хүлээ, миний хүү. Ээж нь өөрөө ирээд өгөг гэв. Хүү орон дээр суун гутал руугаа харснаа:
--Ааваа, би Багаагийнд орчихоод ирье гээд гүйн гарч одов. Дамба үүд рүү ширтэн айл руу гүйж яваа хүүгийнхээ хөлийн чимээ тасармагц сая үүднээс хараагаа салган гэр доторхийг тойруулан харав.
Цөм түүний ижил дасал болсон эд хогшил. Хэзээ, яаж хэрхэн хийснийхээ үүх түүхий нь байтугай цаашид хэдэн жилийн эдэлгээтэйгий нь хүртэл бараг мэдэх энэ эд хогшлоо хараад нэг их үнэтэй цайтай юмаа гээчихсэн юм шиг харуусал ч төрөх шиг сэтгэл нь гунигтай болжээ. Дамба Хэзээнээсээ юм гээх дургүй, гээсэнд орвол хүнд зүгээр өгчихсөн дээр гэж үздэг бөгөөд хаа нэг ташуур, чөдөрхөн гээчихвэл өдөржин эрэлд хатаж, олохгүй бол хэдэн хоног сэтгэл гонсгор явдаг хүн юм. Энэ нь өнгөцхөн харахад нэгийг бодогдуулах боловч цаанаа нарийн учиртай ажээ. Төрөлхийн гарын дүйтэй Дамба энэ гэрийн ихэнх эд хогшлыг өөрийн гараар хийе бүтээе гэж хийсэн бөгөөд тэрхүү эд юмс нь хэрхэн яаж хийсэн эдэлж хэрэглэж явахад нь юу тохиолдсон, яасан ийснийх нь ул мөрийг хадгалсан байдаг учраас нэг ёсны түүний амьдралынх нь түүхийн нэгэн хэсэг болдог байв. Тийм учраас тэрхүү эд юмсаа тартагт нь тултал эдлэхийг эрмэлзэнэ. Ялангуяа хийе гэсэн сэтгэлээсээ хийж, хийж байгаадаа урам зориг төгөлдөр хийсэн эд юмсаа амьтай юм шиг үзнэ. Харин хүнд хийж өгсөн юмаа бол тэгж боддог ч үгүй, эргээд энэ миний хийсэн юм гэж таньдаг ч үгүй нь өөрөө эдлээгүйгээс тэр ажээ. Хатавчнаас хоймор хүртэлх эд юмсаа харж суусан Дамбын харц авдар дээрх жаазтай зурагны өмнөх хүртэл гөрөөсөн дээр тогтов. Энэ хүрэл гөрөөс бол Дэжидийн нандигнадаг ганц юм нь гэхэд хилсдэхгүй. Хэр баргийн юмыг хаях гээгдүүлэхэд юман чинээ санадаггүй мөртөө энэ хүрэл гөрөөсийг амь шигээ хайрлан, нүүдлээр хамгийн түрүүн дээл хунарт боон далд хийж, шинэ нутагт бууж хармаг юмаа тохижуулсны дараа түүнээ гарган тоос шороогий нь арчин жаазтай зурагныхаа өмнө тавьдаг байлаа. Дамба тэрхүү хүрэл гөрөөсийг харж «Энийг л нэг их хайрладаг юм. Юунд нь тэгдэг юм бол доо» гэж бодон суухдаа тэр хүрэл гөрөөсний сэрүүн хэвтэж байгааг сая анзаарч, «Үгүй энэ чинь яагаад дандаа хөлөө жийгээд унтаж байгаа юм шиг санадаг билээ» гэж тэрхэн зуур гайхан анх удаагаа үзэж байгаа мэт ихэд шимтэн харж урьд өмнө нь анзаарч хараагүйгээ анзаарч, өч төчнөөн жил харсаар хэрнээ чухам аль хөлөө яаж жийсэн нүд чих нь ямар болохыг огт мэддэггүй явснаа мэдээд гутрах шиг санагджээ. Өч төчнөөн жил эдэлж хэрэглэсэн эд малаа гэнэт нэг өдөр их сүрхий ажиглан урьд нь анзаарч хараагүйгээ харах явдал Дамбад тохиолддог байсан бөгөөд тэр бүрд нэг бол хүн урьд өмнө анзаарсан ажигласнаа мартчихдаг байх, нэг бол анхнаасаа миний юм гэж бодохдоо хэзээ ч анзаарч ажиглаж амжина гэж хойш тавин улмаар хоног сар улирах тусам мөнөөхдөө сонь буурч юугий нь ч олж харахаа байдаг байх гэж боддог байжээ. Гэтэл энэ нь өнөөдөр Дамбын мэдэхгүй, шал ондоо учир шалтгаанаас болдог юм шиг, тэрхүү учир шалтгааныг мэдэхсэн гэснээс болж тэр хүрэл гөрөөснөөс өөр юм тэрхэн үед түүнд бодогдохгүй байх шиг санагдана. Анх энэ хүрэл гөрөөсийг Дамбын өвөг эцэг Дамба Дэжид хоёрыг айл болоход «Манайхан үе удмаараа л хадгалсан эд юм шүү. Хичнээн ч үе удам дамжсан юм, бүү мэд. Элэнц хуланцын л юм байгаа байх. Манай аав намайг анх туурга тусгаарлахад иймэрхүү юм хэлээд өгч байсан юмдаг. Уг нь аавд чинь өгөх учиртай эд. Гээд ялгаа юу байх вэ. Хэзээд л дамжсаар чамд хүрээд очихоос хойш. Тэгээд ч цаадах чинь салан задгай амьтан яачих ч юм билээ. Миний хүү хадгалж яваарай. Байлаа гээд ид шид нь юу байх вэ. Байхгүй гээд үгүйлэгдэх нь юу байх вэ. Гэлээ гэхэд эцэг өвгөд, элэнц хуланцаас уламжлагдаж ирсэн юм болохоор харж явахад аятайхан л байдаг юм» гэж хэлээд өгсөн ажээ. Чухам хаанахын хэн гэгч дархан хэдийд, хэнд зориулж цутгасныг хэн ч эс мэдэх бөлгөө. Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө сумын сургуульд хэл уран зохиолын багшаар шинэхэн ирсэн нэг залуу тэдний энийг харчихаад «Ямар чамин хийцтэй эд вэ. Арай энэ чинь эртний булш бунхнаас олдсон зүйл биш биз. Мөн ховор эдээ. Ямар дархан хийсэн юм бэ» хэмээн баахан шалгааж, шалгааж эцэст нь «Энийгээ надад зарчихгүй юү. Би зохих үнэ хөлсий нь өгье» гэж шалснаас нь хойш нээрэн ч уран, нарийн хийцтэй эд юм гэж бодох болсон юм. Урьд хоёр хөлийнхөө нэгийг бохирон нөгөөг жийн тайвнаар хэвтэж байгаагий нь харсан хэний боловч харааг үнэхээр булаан, саваагүй сэтгэлий нь хөдөлгөдөг байлаа. Дамба уртаар санаа алдсанаа, мөнөөх хүрэл гөрөөснөөс харцаа салган, жаазтай зурган дотор байгаа цэрэг формтой өөрийнхөө зураг, хөвөнтэй дээлэн дээр улаан бүч зүүсэн Дэжидийн зураг, Хүүгийнхээ дөнгөж сууж байх үеийн зураг сэлт эд юмсын дээрх өлөн тоосыг гүйлгэн харж сууснаа «Ерөөсөө эднийгээ маргааш нүүлгэе. Өвөлжөөгий нь бараадуулаад буулгачихъя. Гэнэтийн цас шуурга болсон ч хашаа саравчтай юм. Хонио аваачаад хашчихад амар. Өглөө эртхэн босч хэдэн тэмээгээ олоод ирье. Тэр хооронд эд нар юмаа төхөөрч байна биз» хэмээн дотроо шийдэн суудлаа засч өндийн суув.
Нүүх тухай бодол нь түүний сэтгэлийг зовоож яваа элдвийн бодлоос ангижруулж, сэтгэлийг нь жигтэйхэн тайвшруулах шиг болсонд Дамба дээлээ тайлж бүс, дуран,түрийвчээ авдар дээрх мөнөөх хүрэл гөрөөсний хажууд тавьдгаараа тавин тамхи татан сууж байтал хүү нь «Ээж ирлээ» хэмээн үүдээр шагайн хашгираад буцаж алга болсноо төдөлгүй эхийн хамт орж ирэв. Бодвол «Аав ирсэн, надад гутал авчирсан» гэдгээ аль хэдийн хэлчихээд одоо зөвхөн өөрийн хэлснийг л батлах гэж орж ирж байгаа нь тэр ажээ. Дамба хэвшсэн заншил ёсоор «Хонь тогтов уу» хэмээн дөнгөж сая гэрт хамт сууж байгаад гадаа гараад ороод ирэхэд нь «Нохой юунд хуцаж вэ» гэж асууж буй мэт тайван, ёс төдий асуув. Дэжид Дамба руу нэг их сүрхий харснаа:
Тогтлоо гэж хариу хэлээд зуухныхаа өмнө суулаа. Дэжид Дамбыг ирсэн явдалд гайхсангүй. Харин дээл хувцсаа тайлчихсан, яг л хуучнаараа сууж байгаа нь түүнд сайхан санагджээ. Тэрхэн зуурт Дэжидэд тэр хоёрын хооронд юу ч болоогүй юм шиг, амьдрал нь яг хуучнаараа үргэлжлэн байгаа юм шиг бодогдон, сэтгэл санаа нь цэлмэх шиг болов. Хүү нь эхийгээ дөнгөж суумагц аавынхаа авчирсан чихрийг авчирч,
--Тээр, аав ийм их чихэр авчихсан гэв.
Дэжид,
--Аан хэмээн хариу дуугараад цааш нь тавих гэтэл хүү нь,
--Алив надад? Хэмээв. Дэжид инээд алдан,
--Миний хүү идээгүй гэж үү гээд боодлыг задлахад хүү,
--Ганцыг ч идээгүй, тиймээ ааваа? Гэхэд Дамба,
--Нээрэн ч амжаагүй байхаа даа гэв.
--Аа мэдэхгүй, аав хүү хоёр хуйвалдчих шиг л бололтой гээд Дэжид:
--За хэдийг авах юм. Багаа, Должин гуай хоёртоо бас амсуулна шүү дээ гэхэд хүү:
--Хоёрыг Багаад, хоёрыг Должин гуайд, хоёрыг надад бас хоёрыг гээд тоолон автал эх нь:
--Үгүй чи чинь өөртөө хоёрыг авчихсан шүү дээ. Тэгээд юун хоёр вэ гэвэл хүү:
--Энэ хоёр чинь өнөөдөр идэх хоёр, энэ хоёр нь маргааш идэх хоёр юм чинь. Тийм байгаа биз дээ гэхэд Дэжид Дамба хоёр хоёул хөхрөв. Дамба,
--Миний хүү ч ийм л сэргэлэн хүн дээ гэхэд Дэжид,
--Хэн мэдэх вэ. Ямар хүн болох юм байгаа юм. Ууж идэхдээ л ухаан нь дэндчих л гээд байх юм. Эртээр бригадын даргыг ирэхээр тавган дээр хэдэн чихэр тавьчихлаа л даа. Тэгсэн чинь нэг харсан мань хүн даргын дэргэд суучихсан «Та тэр янгиртайгаас нь ид, тэр нь зүгээр, гэчихсэн сууж байхгүй юу. Тийм үг хэлсэн хүн юу гэж гар хоосон буцах вэ. Тэгээд л чихэр аваад идчихэж байгаа юм» гэснээс үүдэгдэн бригадын даргын ирсэн, ярьсан хэлсний тухай болон маргааш нүүх тухай яриа болоход хүү «Ура» хашгиран гүйж гарав. Айлынхаа хоёр хөгшинд зар хүргэх гэж яваа нь тэр ажээ. Эх эцэг хоёр нь хорьсон ч үгүй, хойноос нь өхөөрдөн, хайрласан харцаар харсаар хоцров. Дэжид бригадын даргын ярьснаас нэгэн зүйлийг Дамбад хэлсэнгүй. Тэр нь юу гэвэл «Манай бригадаас бүх үзүүлэлтээрээ тэргүүлж яваа суурь бол танай суурь. Малын тарга чинь ч овоо байна. Энэ хэвээрээ онд мэнд орчих юм бол ч наанадаж сумын аварга, за тэгээд цаашлах юм бол аймгийн аварга хүртэхийг хэн байг гэх юм. гэтэл чи энд. Дамба тэнд. Энэ чинь яаж болох вэ дээ. Аман хүзүүн дээр нь гэгч болно шүү дээ. Одоо чинь шагнал урамшил, аливаа юманд гэр бүлийн тогтвор суурьшлыг харгалздаг болчихоод байгаа шүү дээ. Тэр байтугай хүүхдийн сурлага, сахилгыг тооцдог болчихоод байна. За аварга заварга гэж боддоггүй юм гэхэд бригадынхаа хамт олны нэр сүрийг яагаад боддоггүй улс вэ. Ингэж хэлж байна гэж цаад Дамбадаа хэлээрэй. Ер нь тэгээд сум орны удирдлага дуулчихаас өмнө та хоёр учир явдлаа ол, зохиц» гэж Дэжидийг загнасан байжээ. Энэ тухай Дэжид Дамбад хэлнэ гэж бодсон ч үгүй. Гагцхүү тэдний явдлыг хэн бүхэн дуулж, хэн бүхний хэл ярианы бай болж байна гэж бодохоос ингэж явах гэж дээ хэмээн үе үе бодогдсон авч энэ тухайгаа ч Дамбад дурссангүй. Тиймэрхүү юм ярих зав ч тэдэнд гарсангүй. Тэр хоёрын нүүдэл суудал, буусан мордсон улс амьтны тухай ярьж байх зуур нүүдлийн сургийг Багаа өвгөн өөрийн чихээр сонсъе гэсэндээ ч тэрүү ашгүй буйр сэлгэх нь гэж баярласандаа ч тэрүү тэднийд орж ирэв. Багаа бол Дамбыг сургууль цэргээр явж эрдэм номтой болчихсон хүн гэж үзэн түүний үгнээс гарахгүйгээр үл барам «Манай энэ хавиас баатар төрөх ёстой л юм бол Дамба л болно. Ажилтай бол ажилтай, номтой бол номтой» гэж хөгшинтэйгээ ярьж суудаг өвгөн билээ. Дэжид Багаа өвгөнийг орж ирмэгц хоёр усаар авч цааш хийсэн байсан нэрмэл архи гарган Дамба тэр хоёрт өгөөд хонь мал хотлуулах, үнээ малаа саахаар гарчээ. Дамба Багаа хоёр шимийн архи ууцгаан, энэ намрын өвч ногооны сөл, ирэх өвлийн зөнгөөс эхлэн сум орон, тив дэлхийн байдлыг хүүрнэн суух зуур оройнхоо ажлыг амжуулсан Дэжид Должин хоёр орж ирж, хоол унд хийж идэцгээн удтал шуугилдав. Тэдний яриаг эвшээлгэн чагнаж сууснаа Цэдэн Иш хүү суугаагаараа унтчихсан байсныг сая харж «Унтацгаая та минь, орой болчихож» хэмээн хоёр хөгшин ч харихаар, Дэжид ч хүүгээ унтуулахаар босов. Дамба морио чөдөрлөж тавихаар гарчээ. Дэжид хүүгийнхээ орыг засч унтуулчихаад гэнэт яах учраа болохгүй тээнэгэлзэн зогсов. Дамбад ор засч өгөх үү, яах вэ гэсэн асуулт түүнд тулгарчээ. Ор засч өгөх ёстой гэж хичнээн ч бодсон, Дамбад тусад нь ор засч өгч яагаад ч чадахгүйгээ мэдээд Дэжид ор руугаа очин ороо яаруу бачуу засч байхдаа «Орж ирэхэд нь орондоо ороод л хэвтчихсэн байя. Өөрөө тусдаа ор засаад унтдаг юм бол тэр л биз» хэмээн бодож яаран сандран орондоо орсон хойноо айх ч шиг, ичих ч шиг санагдан оволзон дэлсэж байгаа зүрхнийхээ цохилтыг тайвшруулах гэсэн мэт үе үе уртаар амьсгаа аван чимээ чагнан хэвтэв. Ийнхүү нэлээд хэвтсэн боловч Дамбын ирж яваа хөлийн чимээ эс гарсанд ухасхийн босч авдраа уудлан, найр наадам, айл хунарт орчихдоо хэрэглэдэг үнэртэй усаа гарган орондоо цацаад буцаж хэвтэхдээ үнэртэй усны үнэрийг ч мэдэрсэнгүй гагцхүү гадаах чимээнд чих тавин байтал Дамбын хөлийн чимээ гарч ойртох тусам нь хэрэг хийчихсэн мэт эмээн хөнжлөө толгой дээгүүрээ нөмрөөд шургачихмаар санагдав. Дамба орж ирэн:
Хонь их хол хэвтэж дээ. Шөнө бэлчихгүй байгаа гэхэд нь Дэжид овоо уужирсан хэр нь:
Гайгүй байхаа гэж хэлэхдээ өөрийнхөө хоолойг ямар их чичирч байгааг мэдэв. Дамба юм ч хэлсэнгүй орны хөл дээр сууж гутал хувцсаа тайчаад Дэжидийн хажуугаар орж хэвтэн лаагаа унтраав.
Хэдэн хором хэн нь ч хөдөлсөнгүй. Тэгснээ Дамба Дэжид рүү эргэн түүнийг тэврэн авч өөр рүүгээ татахад Дэжид ч гарынх нь аясаар түүнд наалдтал гэнэт хайр энхрийлэлд нь умбан, хамаг гомдлоо тоочин цээжинд нь нэвтэртэл уйлъя, хүүхэд олсоноо ч хэлье. Юу юуны туханд хүрэлгүй хөөж туусныхаа түмэн бурууг ч хүлээе гэсэн хүсэл нь унтрав. Одоо түүнийг тэвэрч байгаа гар, үнсч байгаа уруул бол урьд өмнө нь түүнийг тэвэрч байсан эр нөхөрийнх нь гар, урьд өмнө нь түүнийг үнсч байсан эр нөхрийнх нь уруул биш байлаа. Цөм хүний болжээ. Дамбын тэвэрч байгаа үнсч байгаа бүхэн түүнийг гомдоохгүй гэсэндээ өөрийгөө албадсан шал хуурамч байдал ч юм шиг огт таних мэдэхгүй хүн түүнийг оролдож байгаа ч юм шиг хачин эвгүй санагдсанд Дэжид Дамбын тэврэлтээс мултран, огцом эргэж буруу харан хэвтээд мэгшин уйлав. Энэ мөчийг хүртэл Дэжидэд хадгалагдаж явсан итгэл найдварынх нь зул бөхжээ. Өөрийнх нь эр нөхөр байсан Дамбаас юу ч үлдээгүй болохыг Дэжид дахин дахин мэдрэх тусмаа мэгшин уйлсаар байлаа. Дамба аргадах гэж таталж чангаасан ч үгүй. Өөрийгөө яаж ч албадаад Дэжидийг тайтгаруулж чадахгүйгээ, яаж ч аяглаад нэгэнт хөрчихсөн сэтгэлээ нууж чадахгүйгээ, тэр ч байтугай бүр бие сэтгэлээр хөндийрчихсөнийгөө мэдрэн «Яах гэж Дэжидийн өвөрт оров оо. Хүүгийнхээ хажуугаар л ороод хэвтчихгүй» хэмээн өөрийгөө зэмлэн хэвтжээ.
Шинэ нутагт бууснаасаа хойш Дэжидийн сэтгэл улам ч эл хул ямар нэгэн юмаа гээчихээд цөхрөлтгүй эрэлд хатан явах мэт болов. Дамбыг зөвхөн нүүлгэж буулгачихаад хүний хүн шиг давхиад явчихсанд нь ч бус, ерөөс сэтгэлд нь нэг их юм онгойрч эзгүйрэн, тэрийгээ мэдрэх тусмаа үгүйлж харамсах ажээ. Дамба одоо тэртэй тэргүй хүний хүн болжээ гэдгийг Дэжид ой тойндоо ортол ухаарчээ. Нүүхийн өмнөх өдрийг хүртэл яв гэсэнд л гоморхож явчихаад байгаа юм. Удахгүй эргээд ирнэ. Бүх юм хуучин хэвэндээ орно гэж бодож байсандаа ч тэрүү, хэлж мэдэхгүй далдын нэгэн итгэл түүний сэтгэлийн орон зайг эзэлж байсан юм. Одоо бол Дэжидийн сэтгэл, гэрэл гаргая ч гэхнээ ганц ч шүдэнзгүйгээ мэдрэн харанхуйн дунд суугаа хүний сэтгэлтэй төстэй бөгөөд Дамба эргэхгүй явжээ гэдгийг бие цогцос, сэтгэл санаандаа улам улам бат нот ухаарах тусмаа энэ шинэ нутаг шинэ биш санагдана. Нүүхгүй байж хэзээ ч болохгүй гэдгийг цаанаа мэдэж байгаа хэрнээ хэрэггүй л нүүж гэж бодогдоно. Юу дурсаж санахаа мэдэхгүй хэрнээ харин ч хуучин нутаг нь дурсан санах юмтай мэт, түүний сэтгэл санааг эзгүйрүүлээд байгаа хамаг бүхэн хуучин нутагт нь үлдсэн мэт бодогдоно.
Урьд нь шинэ нутагт буусны дараа хонь мал ч гадаа хэвтэх нь хэвтэж, идээшлэх нь идээшилж, гэр бараа ч тоос шороогүй цэвэр цэмцгэр, хийсэн

хоол ч амттай, аргал түлээ түүсэн ч хаяанаасаа ер ийм тиймд сэтгэл хоёрдохгүй амгалан тайван хүсэх үгүйлэх юмгүй хоёр гурав хоног жаргалтай нь аргагүй сайхан байх шиг байдагсан. Одоо тийм ч юм алга. Огт таньж мэдэхгүй хүний нутагт отроор явж байгаад хоног таарч нэг газар буудалчихаад, зангий нь мэдэхгүй газар яаж хононо доо, чоно нохой эргэдэг болов уу, яадаг бол гэж сэтгэл зовнидог шиг нэг л харь санагдана. Уг нь энэ нутагт энэ жил бууж байгаагийнхаа хувьд шинээс биш, намар оройхон болохоор өвөлжөөгөө бараадан жилийн жилд л буудаг, өвс ногоо, чулуу шороогий нь хүртэл андахгүй мэдэх газар билээ. Ойр хавийнх нь таана хөмүүл сугсалзсан хэсэг бусаг ногоон буйр цөм л эднийхний ноднин, уржнангийн буйр бөгөөд харанхуй шөнө явган гүйцсэн ч бүдрэхгүй газар атал яагаад ч юм энд буусан нь дэмий санагдана. Ядахдаа уржнан намаржсан Хүрэн овооны энгэрт ч юм уу, тээр жил тэр нэгэн өдөр Дамбыг тэднийд ирэхэд байсан нутаг болох Хөх дэрсний хондонд ч юм уу, Дэжидийн тавдугаар ангид орох намар нь буусан Улаан дэлд ч юм уу, аль эсвэл нэгэн их элсэрхэг газар нүүгээд буучихсан гэрээ ч бариагүй Дэжидийг наршчихна гээд эх нь авдрын сүүдэрт суун хөл дээрээ элс асган тоглож байсан тэр нутагт буусан бол сэтгэл өег байх байсан ч юм шиг, тэр дундаа ээжийнхээ сэрүүн тунгалаг ахуй цагт нутагладаг байсан нутагт буучихсан бол сая сэтгэл амар байх байсан мэт санагдана. Ер нь сүүлийн үед ээжийнхээ ярьж, хэлж байсан үг, ээждээ уцаарлаж, туниж, зөрүүдэлж байсан бүхэн нь эргэн бодогдож, тэгэхэд муу ээж минь надад гомдсон байх даа гэж хэзээ хэрхэн юү гэж хэлснээ тодоос тод санан, тэр бүрд өөрийн эрхгүй хоолой нь зангирч нулимс унагаадаг байлаа.
Дамба Дэжид хоёрыг айл болсны дараа эх нь дөрвөн ханатай жижиг гэр барин тэднийтэй айл явдаг байсан үе байлаа. Нэг орой «Хөхүүр дүүрчихлээ. Хоосон сав байна уу, сүү юүлье» гээд ээжийндээ орсонд эх нь галын аман дээр суучихсан уйлж суув. «Яав ээжээ, бие зүгээрүү» гэхэд эх нь «Бие яах вэ, хэвтчихгүй л бол хүн эрүүл саруул яваад байна гэж боддог хойно босоо шүү л байна. Хүнд чинь биеэс гадна сэтгэл гэж нэг юм байдаг юм байна шүү, хүү минь. Хүн гэдэг хөгшрөх тусмаа хүнээр бөөцийлүүлэхийг боддог юм байна. хэн нэгтэй бодсон санаснаа дэлгэн суумаар ч л бодогдох юм. Заримдаа мэдээ чимээ өгч чадалгүй үхчихээд өдий төдий болчих вий ч гэж айх юм. Би ер нь манайд хүн битгий орж ирээсэй гэж бодож яваагүй болохоор хүн хар орж ирэхгүй болохоор чинь хэцүү юм байна шүү дээ. Сураагүй болоод л тэр байх даа» гэжээ.
Тэгэхэд нь Дэжид сэтгэлий нь засах олигтойхон ч үг хэлж чадалгүй хий дэмий л дуугүй жаахан сууж байгаад гарахдаа «Зарим нэгтэй адилхан явуулын амьтан дагаад өөр аймаг сум алгасаад алга болчихвол яах нь вэ. Дэргэдээ аваад, өргөж тээгээд явах тусам цаашлах гэж. Яалгах гэсэн юм. Тийм л ганцаардаж уйдаад байдаг юм бол бидэн дээр ороод инээж хөхөрч, ярьж хөөрч байхгүй гэртээ шигдчихээд байх юм чинь» гэж тунирхан бодсон авч дорхноо «Үгүй бас хэр ч байгаа даа. Туурга тусдаа бол тусын дайсан гэгчээр тусдаа орон гэртэй болохоор, гэр орныхоо ажлыг эмхэлсээр зарим өдөр орохгүй ч өнжчих өдөр гардаг л байх. Хаа нэг орлоо ч тав тухтай таван үг ч солих завгүй энэ тэр юм авах өгөх нэрийдлээр ороод бараг босоогоороо шахуу байж байгаад л гардаг байх. Тэгсэн хойно уйдалгүй ч яахав дээ. Гадна дотноос хүн хар ирлээ ч манайд орчихоод л мордоод явчих юм чинь, хэр ээ. Одоо өдөрт зориуд орж сууж байя байз» гэж шийдсэн хэр нь гэртээ ормогцоо энэ тэр юм хийж ингэж тэгсээр мартагнан мөн л бахь байдгаараа зарим өдөр бараа бараагаа харалцаад ч өнгөрөх өдөр байдаг л байлаа. Энэ нь хань бүлтэй өөрийн гэр оронтой, дутагдах гачигдах нь үгүй болохоор жаргалдаа ташууран төрсөн эх, өөрийн гал голомтоо мартан огоорсон байдал харагдах боловч үнэхээр санаж сэрээд, эхийнхээ гэрт орж хоол цайнаас нь хуваалцан тав тухтай сууя ч гэсэн ярих хөөрөх юм олдохгүй. Эх нь л юм ярихгүй бол дуугүй сууна гэсэн үг. Гэтэл тэрэн шиг бэрх юм Дэжидэд үгүй мэт санагдан, гараад явчихъяа гомдох болов уу гэж эмээнэ. Ингээд суугаад байяа тоож юм ярихгүй байна. Би хөгширч хэнд ч хэрэггүй болсон амьтан гээд уйлж унжаад унавал яана гэж бодно. Дамбатай ярьдаг хөөрдөг юмаа ч ярилтай биш бас ч хэцүү юм тулгана. Зүй нь бригадын төвд тэгж ингэж гэнэ, сум нэгдлээс ийм тийм шалгалт ирэх гэнэ, яах вэ ийх вэ гээд сэтгэлий нь аятайхан засчихаад гараад явчихаж болох байтал Дэжид тэгж худлаа аяглаж үл чадах ажээ. Хар нялхаас эхийн дэргэд явсан, тэгээд ч отгон охин нь болохоор эхдээ онгог, эрх дураараа өссөн нь нөлөөлдөг байлаа. Түүний зэрэгцээ энэ тэр ажлаа их л удаан амжуулж, яль шальгүй гар хөлийн үзүүрээр хийчих юманд заавал зав зай хайх тул түүний ажил барагдаж зав гарах нь ч ховор. Тэгээд ч багаасаа эхийн ам харж, ингэ тэг гэснээр нь хөдлөөд сурчихсаныг хэлэх үү, Дамба угаас гадаа гэртгүй хөдөлж энэ тэрийг өөд нь татан, тэрийгээ тэг, энийгээ ингэ гэх болсон нь түүний амыг харан улам ч назгайрах болжээ. Энэ байдлы нь эх нь хараад үл тэвчих учир зарим үед үглэх яншихаас халшран нүднээс нь далд өнжихсөн ч гэж боддог өдөр гардаг байжээ.
Энэ бүхнээ одоо эргэн эргэн санах бүр нулимс нь цийлэгнэн ирж эхийгээ өөд болох цагт ингэж үгүйлэн гашуудаагүйгээ одоо үгүйлэн харамсана. Эх нь амьд сэрүүн байсан бол Дэжид яавч ийм зовлон амсахгүйгээр үл барам Дамбаас саллаа ч сэтгэлд нь хоосон хоцорсон зай бүхнийг бөглөж, орлож чадах юм ганцхан эх нь л юм шиг бодогдоно. Тэр ч бүү хэл эх нь амьд сэрүүн байсан бол гэдсэндээ хүүхэдтэй хоцорч байгаа нь юу ч биш, бодох санах, зовних уурлах, ичих юу ч биш шиг бодогдоно. Гэтэл ингэж өнгөрсөн улирсныг үгүйлэн дурсан нь маргааш «яах билээ, хэрхэх билээ» хэмээн шаналах шаналал зовнилыг нь улам ч ихэсгэж байгааг Дэжид өөрөө ч мэдэхгүй, мэдлээ ч санах үгүйлэхгүй байж чадахгүй билээ. Ерөөс хүн гэгчийн өнгөрсөн нь сэтгэлийнх нь хөрс болдог бөгөөд үйлийн салхийг үелзэх бүрд хүмүүн мөнөөх хөрснөөсөө зууран, мөнөөх хөрснөөсөө шим тэжээл эрэлхийлдэг ажээ. Нөгөө гэвэл шинэ нутагт буусаар мал тогтуун, элдэвт санаа зовних юм одоохондоо үгүй атал таана хөмүүлийн толгойд шар туяа татчихсан байгааг, нарны илч буураагүй налгар дулаахан байгаа хэрнээ хаа нэгтэйгээс сэвэлзэх салхины үзүүр цаанаа л нэг гэгэлгэн буйг Дэжид мэдрэн өвөл гэгч санааны мухарт бус барааны газарт цэнхэртэх уулсын оройд будран хэзээ хэзээгүй тал руу буух гэж буй мэт бөгөөд «Жар гарсан хоёр хөгшин, хуруун чинээ ганц хүү бид хэд яана даа. Ядаж бие давхар» гэж бодогдон шүүрс алдана. Одоохондоо морь мал унаж гадуур дотуурхи ажлаа амжуулахад саад болохгүй ч хоног цаашлах тутам томорч морь унахад бүүргэнд тулаад явж болохгүй болохоос эхлээд араг үүрч аргал түүх хүртэл саарна. Багцааг бодоход мал ид төллөхтэй давхцаж байгаа нь Дэжидийн янзыг үзэх гэсэн мэт улам ч хясч байх мэт ажээ. Урьд нь Дэжид ингэж ирэх цагийн зөнг мэдрэх нь бүү хэл, чухам хэдийд яаж намар шувтарч, өвөл залган хавартай золгодгийг эс мэдэх бөгөөд нэгэн мэдэхэд өвөлжөөнд бууж, идшээ хийцгээж бужигналдаж, нэгэн мэдэхэд цагаан сар болчихсон золгоцгоож, нэгэн мэдэхэд айраг цагаа дэлгэрчихсэн наадамд ямар дээл өмсөх билээ болчихсон байдаг байжээ. Хүүхдийн тухай ч мөн ижил. Анхны хүүхдийг олчихсон үгүйдээ эргэлзсээр явтал нь нэг мэдэхэд гарах болчихсон байсан санагдах бөгөөд чухам хэдэн сартайгаасаа хөдөлж хэдэн сартайгаасаа гадуурхи ажил хөдөлмөрөөс хөндийрч гэр зуур эргэлдэх болдгийг мартсан буюу хожим хойно хэрэг болно гэж анзаараагүй өнгөрсөн учир одоо анх удаагаа хүүхэд олсон мэт биеийг чагнан гутарч гуних өдрөө Дамбаас гэдсэндээ хүүхэдтэй хоцорчихож гэж хэн ч бодохгүй. Дэл сул амьтнаас л олчихож гэж ойр хавийн хүүхэн чавганц нар шуугих болно гэж бодохоос дутуу гаргачихмаар санагдан, хэзээ хэн яагаад дутуу гаргачихлаа гэж ярилаа гэдгийг санахыг оролдох авч юу ч үл санана. Хүн амьтнаас асууя гэхээр сургууль соёлоор хамт явсан найз нар малын бэлчээрээр уулзалдчихаар ойргүй, айлын хөгшин ойролцоо нутаглах хүүхэн чавганц нараас асууя гэтэл хэл амнаас нь эмээх тул хий л шаналан, нэг өдрийг өнгөрөөж нөгөө өдрийг үзэхдээ өчигдөрийн бодлоо эргэцүүлэн, юү гэгчийн муухай юм бодов оо, хүүхэд олчихсоноо анх мэдэрч яаж их баярлаж байлаа, эргэлзэл бүхнээ арилган гарцаагүй олжээ гэдгээ өөртөө баталсан хойноо Дамбад хэлнэ гэж нандигнан хадгалж яваагүйсэн биш билүү, ёстой хүүгийн минь заяа гомдох байгаа даа, ямар амьтан үр хүүхдээ дутуу зулбан гараасай гэж боддог байна хэмээн өөрийгөө зэмлэн, өөрийнх нь энэ бузар муухай бодлыг хүн мэдчихээгүй байгаа гэж эмээхэд ч хүрдэг байлаа. Тэр ч байтугай олсон даруйдаа Дамбад хэлчихсэн бол ийм явдал болоо ч уу, үгүй ч үү хэмээн бодогдож, хэлээгүйдээ харуусах бөгөөд суугаад долоон жил болсны хойно анхны хүүхэд гарч түүний долоон насан дээр хоёр дахь хүүхдийг олж байгаа нь ч гэсэн түүнд хачин тохиолдол шиг санагдан долоогийн тоо муу гэдэг үнэн юм биш байгаа гэж бодоход хүргэх боловч үр хүүхэдтэй болж байгаа маань муу юм гэж үү дээ гэж бас эргэлзэл төрнө. Энэ мэт элдвийн бодлоосоо болоод ч тэрүү ер нь шинэ нутагт бууснаасаа хойш гэртээ байх дургүй болчихсондоо ч тэр үү, аль эсвэл цаашдаа хөл хүндэрч хонь малд явж болохгүй болчихоор аргагүйн эрхэнд айлын хоёр хөгшин л явах тул одоо би явж болж байгаа дээрээ яваад байя ч гэж бодсон уу бараг өдөр болгон шахуу хонинд явдаг болов. Хоёр хөгшин ч байдлыг гадарласан болохоор онц их гайхсангүй. Сэтгэл санаа нь тогтворгүй болчихсон амьтан, хээр хөдөө алсыг харж явах өөрт нь амар байдаг байлгүй гэж ярилцан дуртай нь аргагүй зөвшөөрдөг байв. Үнэхээр ч гэрт байснаас хээр хөдөө энэ тэрийг харж явах нь Дэжидэд хөнгөн байх шиг байдаг байлаа. Ийнхүү явах зуур түүний урьд өмнө хэзээ ч төрж байгаагүй нэгэн бодол төрсөн бөгөөд тэрхүү бодол нь түүний сэтгэлийг зовоож байгаа бүхнээс аврах цорын ганц арга мэт санагдаж болжээ. Тэр бодол нь энд хэрэггүй буулаа гэдгээс ч хоёр хоногийн өмнө буугаад мордсон нутгийн нэгэн авгайн үг алдуулан Дамба тэр хоёрын явдлын талаар юм сонсох гэж ирсэн юм шиг сонжингуй харсаар суусан харцнаас ч, ер нь цаашдаа бууж мордох иймэрхүү улсын асуухгүй хэрнээ үнэн худлыг үзэх гэж ирсэн юм шиг элдвийг сонирхох байдлаас ч гаргах юм шиг санагдана. Хоног хугацаа өнгөрч алив бүхний сонь буураад ирэхээр Дамба тэр хоёрын сууж байсныг ч аандаа мартах бөгөөд тэр болтол амьтны нүднээс хол явах нь дээр гэж бодсон бодолд нь саяхных нь нэг зүүд улам ч түлхэц болжээ. Тэр зүү бол хүрэл гөрөөсний тухай зүүд юм. Хэдийд яагаад амь орчихсоныг бүү мэд толиных нь урд байдаг хүрэл гөрөөс амь орчихсон нэгэн их цэлгэр талын дундуур цааш цахилах бөгөөд Дэжид хойноос нь шилбүүр барьчихсан явган гүйнэ. Дэжидийг гүйх тусам гөрөөс цаашилсаар зээр гөрөөсний сүрэгтэй нийлэн цахилан цахилсаар холдоход цөхөрч туйлдсан Дэжид суун тусч, яагаад ч гүйцэхгүйгээ мэдрэх, их л харуусч байна гээд сэрчихжээ. Зүүдэллээ гэдгээ сэрүүт мэдсэн хэрнээ гэрэл гаргамаар санагдан лаагаа асаавал өнөөх хүрэл гөрөөс нь хөлөө жийн хэвтсэн хэвээр харагдана. «Яагаад би ингэж зүүдлэв. Хүн өдөрт бодож явснаа зүүдэлдэг юм гэсэн. Би энэ тухай ер бодоогүй юмсан. Хачин юм даа» хэмээн бодож тайвшрахыг хичээсэн боловч зүүднээс хоцорсон харамсал хэвээр...Нойр нь хүрсэнгүй. Толгой нь өвдөж байх тул толгойныхоо өвчнийг дарах санаатай эм олж уухаар авдраа уудалсан боловч эм олсонгүй. Хүүхэд бүлээрч, ийм тийм эм хэрэгтэй болоход Дамба авдрнаас л авч өгдөг байсан гэж бодон эрээд олдсонгүй. Ингэсээр үүр цайлгасан ажээ. Тэр өдрөөс хойно яагаад ч юм эзгүй яваад ирэнгүүт өөрийн эрхгүй мөнөөх хүрэл гөрөөсний зүг хардаг болжээ. Тэр ч байтугай нэгэн удаа далд хийчихье гэж бодсон боловч хүүгийн шалгаах, айлын хоёр хөгшнийг элдэв муу юм саначих болов уу гэж санан больсон нь бий. Энэ зүүд түүний сэтгэлийг улам ч тогтворгүй болгов. Энэ бүхэн хуримтлагдсаар тэрхүү бодлыг биелүүлэхээс өөр аргагүй болгожээ. Энэ бодол бол хүүтэйгээ хоёул говь руу оторт явъя гэсэн бодол байлаа. Энэ бодол нь өдөр ирэх тусам болих уу, яах вэ гэж бодогдуулахаасаа «Хэзээ явах вэ» гэж бодогдуулах нь их болов. Нөгөө гэвэл ингэж ойрын отор хийх нь малын таргад ч хэрэгтэйгээс гадна өвөлжөө бууцныхаа ойр орчныг өвлийн хахир хатуу цагт нөөцлөхөд хэрэгтэй бөгөөд хэдийгээр гэдэс гүзээ нь унаа унаж болохгүй боллоо ч тэнгэрийн тогтуунд энэхүү нөөцөлсөн бэлчээртээ хонио явган хариулахад ч болох юм гэж бас боджээ. Өдөр ирэх тутам биежсээр байсан дээрх бодол нь Дэжидийг яаруулах болсон тул нэг өдөр айлынхаа хоёр хөгшинд «Та хоёр гэр орноо сахиад хэдэн үхэртэйгээ үлд. Хүү бид хоёр хонио аваад баруун говь руу орж хэд хоночихоод ирье. Тэмээ тэртэй тэргүй говь руу зүтгээд байгаа юм. Бид хоёр тэндээсээ бараа харья» гэсэнд Дамбын үгнээс хэзээ ч гарч үзээгүй Багаа өвгөн «Намар бүхэн л энэ мэт өвөлжөө бууцаа түшин, дөхөж буучихаад болоод л байдаг байсан юм болох л байлгүй. Энэ жил яагаалхав гэж. За үнэхээр бригад сумаас отор хий барь гэж шахаад ирэх юм бол бид хоёр явна уу гэхээс чамайгий чинь хуруун чинээ хүүхэдтэй эзгүй говь руу явуулчихаад бид юугаа бодож суух билээ. Тэр ч барахгүй ажил байхаа. Гээд бод л доо. Уг нь өдийд ногоо нь нялхаараа сугсалзаад говь шиг сайхан юм хаа байх вэ. Мал ч бэлчээр соргог сайхан болох тусам шилэн сорчилж гүйгээд таргалж гүйцдэггүй юм. Амьтны нь араншин биз дээ. Хүн ч мөн ялгаагүй элбэг дэлбэг, бэлэн зэлэн байх тусмаа улам цаашлаад байхгүй юмыг үгүйлээд байх юм хойно, мал ч хэр биз дээ» гэжээ. Дэжид юү ч хэлсэнгүй, хэлэх ч үг олдсонгүй. Урьд нь отор хийж яваагүй болохоор тийм ийм гэх юм байх ч биш. Тэгээд ч өвгөний хэлсэн оргүй худал үг биш тул бас ч эргэлзэв. Нээрэн ч долоон настай хүүхэдтэйгээ хоёулханаа хүн амьтангүй, эзгүй говьд хээр хөдөө хононо гэж бодохоос айдас хүрнэ. Хэдийгээр энэ тал нутагт чоно байхгүй, Дэжид ч өдий хүртлээ чоно үзээгүй боловч хүмүүсийн амнаас аманд дамжин домог мэт хэлэлцэх айдас хүрэм яриа санаанд нь орж элдэв дэмий юм санаж сэдсэндээ өөрийгөө зэмлэжээ. Харин ямар азаар хүүдээ хэлчихсэнгүй вэ. Учир мэдэхгүй юм болоод тэр чинь явья барья гээд шалчихна гэж боджээ.

Ер нь сүүлийн үед Дэжид хүүдээ юуг хэлэх вэ, юуг хэлэхгүй байх вэ гэдгээ урьдаас заавал боддог болжээ. Тийм ч учраас тэгж асуувал нь тэгж хэлнэ гэж урьдаас заавал бодох болсон ажээ. Гэвч ихэнхдээ хүү нь Дэжидийн бодоогүй санаагүй юмыг , худлаа ч хэлэхэд хэцүү, үнэнийг ч хэлэхэд хэцүү талаас нь асуудаг байлаа. Өдөр ирэх тусам хүүхэд эцгээ санаж байна гэдгийг, яаж ч худлаа хэлээд үнэнийг далдалж чадахгүй юм гэдгийг Дэжид ойлгох болов. Түүнд хэн ч юу ч яриагүй хэр нь өөрийнхөө зөнгөөр, томчуулаас ондоогоор ухаарах ухаарлаараа үнэнийг мэдэрч, мэдэрсэн тэр цаг мөчөөсөө эхлэн тэр тухай элдвийг асуухыг ч больж, гаднаас харахад огт тоохоо больчихсон мэт болдог ажээ. Сүүлийн үед чихэр жимс, хоол унднаасаа эцэгтээ тавих гэж зүтгэхээ ч больж, дуу нь цөөрч үе үе нүд нь бодлогошронгуй энэ тэрийг хий гөлрөх болсон нь Дэжидийн сэтгэлийг зовоож аргаа барахдаа амьтан хүнээр «Хүүхэд санаад бэтгэрэх нь. Нэг ирж үзээч» гэж хэлүүлье. Тэгээд хүрээд ирдэг юм бол уйлж дуулж байгаад ч болсон үр хүүхдээ бодъё буцаж сууя гэж гуйдаг юм билүү, урьд өмнөхийг нь огт болоогүй юм шиг мартчихгүй юү. Мартья л гэвэл ер мартагдашгүй юм хаа байх вэ. Надтай яаж анх учирч байсан хамаг бүгдээ, арваад жилийн амьдрал, үр хүүхдээ мартчихаад явчихаж чадах байхад би чадахгүй ер юү болсон юм. Хүн гэдэг чинь ерөөс сайн сайхан, муу муухайгаа мартчихдаг л амьтан юм чинь. Хаман бүхэн надаас л болсон. Би л ам түргэнтэйдээ хөөсөн. Дамбад огт буруу байхгүй... хамаагүй тэрнээсээ салж хагацаж чаддаггүй юм бол ирж очоод явж л байг л даа. Би л мэдээгүй сонсоогүй юм шиг байя. Тийм улсууд байдаг л юм чинь... Зарим нь тэгж амьдраад болоод л байгаа юм чинь яадаг юм.Ганцхан намайг л бүү орхиг. Ингэж явж чадахгүй нь гээд гуйхад хүн байна даа даанч нэгийг бодно биз. Намайг өрөвдөх биз гэж бодогдон ингэж хэлэхээр Дамба түүнийг аргадна. Магадгүй урьд өмнө тэгж энхрийлж, хайрлаж байгаагүйгээр түүнийг энхрийлэх ч юм билүү гэж бодогдоно. Энэ бүгд зөвхөн түүний бодол биш зайлшгүй болох бүтэх юм шиг бодогдон сэтгэл санаа нь ч тайван амгалан болчих шиг болно. Надад муу юм бий. Өөрийгөө зөнд нь хаясан энэ тэр гээд.... Тэр яахав болно. Дамбыг ч дутуу хайрласан юм бий л байх. Хүний хүнийг хайраар татчихаж хүн чадаж байгаа юм, би өөрийнхөө нөхрийг хайраар дутаав гэж үү. Би хүн хайрлаж энхрийлэхэд бусдаас мөч дутуу төрсөн гэж үү ч гэж бодогдох бөгөөд ийнхүү бодоход нь хэнээс ч илүү хайрлаж, энхрийлж, халамжилж хэнээс ч илүү хайр энхрийлэл, халамж хүсч чадах юм шиг санагдана. Ингэж бодохоор яагаад ч юм заримдаа Тогоохүүгийнд очмоор, Тогоохүүг хармаар, юугаараа Дамбын сэтгэлийг татчихсаны нь мэдмээр санагдана. Одоо болтол түүний мэдэхсэн гэдэг юмны нэг бол Дамба Тогоохүүгийн юунд нь болсон юм бол гэдэг бодол юм. Энэ нь өөрт нь тайлагдахгүй байгаа нэг нууц юм шиг санагдан үе тэнгийн хүүхнүүдээс Тогоохүүгийн тухай мэдэх юмсан. үс, зүс, нүүр царай сайхантай гоё хүүхэн байдаг болов уу. Аль эсвэл ажил төрөл, алдар нэрээрээ гаргууд юм болов уу ч гэж бодно. Заримдаа тэмээ мал эрсэн сурсан болоод тэднийхээр буух юмсан ч гэж хүртэл бодно. Ер нь Дамба одоо нэг ирэх болсон, ирэхэд нь л гуйя. Хэд гурав хоног хараад ирэхгүй бол ир гэж хэл өгье гэж эрс шийдэн, хоёр гурван хоног хонь малд ч явалгүй тувт гэр орноо цэвэрлэн юм хүмээ угаан, боов боорцог чанан, тогоо нэрэн гэр орноо өөд татах болсон нь айлынх нь хоёр хөгшинд аятай таатай санагдан бас ч битүүхэндээ Дэжид юунд ингэтлээ бэлдээв? Ямар зочин ирэх гэж байгаа юм бол гэж бодох болов. Хамаг юмныхаа тоос шороог гүвж, угааж арчин мөнөөх хүрэл гөрөөсөө зүлгэж байхдаа сая гэр орныхоо эдэлж хэрэглэж байгаа эд хогшлоо анзаарч зарим нэг хуучирч өнгө зүс алдсаны нь хэмхчээд түлэхийг нь түлж хаяхыг нь хаячихаад, гэрийнхээ модыг будаж, шинэ авдар сав ч авч тавимаар бодогдов. Нугастай шинэ толь ч аваад тавьчихмаар санагдав.
Сүүлийн үед айлд ороход хамгийн түрүүн толь нь нүдэнд тусан тунгалаг сайхан тольтой айл сайхан санагдах болж, өөрийнхөө хуучирч цайр нь хөдөлчихсөн муу толийг хагалаад хаячихмаар бодогдоно. Хааяа зочин гийчин ирэхэд ч юм уу, сар шинээр дэвсдэг хивсээ хүртэл гүвэн дэвссэнд хүү нь манайд хэн ирэх гэж байгаа юм гэж шалгаасанд Дэжид хэлэх үг олдсонгүйдээ «хэн ирдэг юм. Хэн ч ирэхгүй» гэж худлаа уцаарлан дуугүй болгосон боловч хүү нь гэр орон цэвэр болсонд сэтгэл нь засагдан баяр төрөв үү, аль эсвэл хэн нэгэн хүн ирэх нь. Ямар гэгчийн чихэр жимс авчрах бол. Хотоос ирэх юм бол надад тонгорог авчрах болов уу үгүй болов уу гэж эхийгээ битүүхэн чагнана.
Багаа өвгөнийг сумын төв ороход нь гар нүүрийн саван, радиогийн зай ч захив. Хүүгийнхээ хөл толгойг угааж, хамаг хувцсыг сольж гадагшаа гарахад нь өмсгөдөг шинэ тэрлэг, эцгийн нь авчирч өгсөн гутлыг өмсгөв. Энэ бүхнийг харсан айлын нь хоёр хөгшин, хүү гурав нь яах аргагүй холын зочин ирэх нь гэж бодож, энэ тэндээс ирж яваа хүний бараа, машин тэрэгний дуунд чих тавьцгаах болжээ. Өөрөө ч үс толгойгоо угаан найр наадамд өмсдөг улаан торгон дээлээ өмсөх гэснээ амьтан хүнээс зовоод хуучивтар ногоон торгон дан дээл өмсөж, хөлдөө хагас өсгийтэй цагаан шаахай өмсөн, дахин дахин тогоо нэрж ааруул ээзгий буцалган ер борви бохисхийлгүй хөдлөн, энд тэндээс ийм тийм зочин ирнэ гэхгүй хэрнээ орж гарахдаа алсыг харж байгаа нь яах аргагүй хэн нэгийг хүлээсэн шинжтэй. Тэгтэл сумын төв орсон Багаа хөгшин ирж түүний захисан оо, саван, хүлээн авагчийн зайг авчирч өгөхдөө «Дамбатай дайралдлаа. Цэдэн Ишид өгөөрэй гэж энэ тонгоргийг өгч байна» гээд нэгэн жижигхэн эвхмэл тонгорог өгөв. Энэ үг Дамбыг ирнэ гэж бодож байсан Дэжидийн итгэлийг мохоон «өөрөө авчраад өгчихөж болсонгүй гэж үү дээ» гэж дотроо гомдосхийсэн авч айлын хүн дайралдахаар хэн ч түрүүлээд өгүүлчихэе гэж бодох шүү дээ» гэж зөвтгөн сумаас буцахдаа дайрах нь гэж тааварлав. Цэдэн Иш хүү ч тонгорготой болсондоо баярлан эхийгээ ирлээд аль гэж шалав. Дэжид хүн болсоор хутга ирлэнэ гэгчийг мэдэхгүй тул арга буюу хүүгийнхээ шалаанаас гарахын тулд «билүүгээ тонгорготойгоо бариад Багаа дээрээ оч» гэсэнд хүү ухасхийн орон доороос аавынхаа дархны хайрцгийг татан гаргаж уудалснаа алга гэв. Хайчив л гэж гэсээр очиж уудалвал нээрэн алга байлаа. Билүү байтугай бахь, шор, шөвөг, хуурай, жижиг алх сэлт нь цөм байхгүй байлаа. Дэжидийн хамаг бие сулран самсаа нь сарталзан ирэхэд хоёр гараараа нүүрээ дарав. Хүү яах ч учраа олохгүй бүлтэгнэн байснаа ээж рүүгээ дөхөн очиж «Ээж битгий уйл л даа» гэж толгойг нь илэх аядахад Дэжид хүүгээ элгэндээ тэвэрч «ээж хүү хоёр гэж нэг хоёр хүн яаж шүү амьдрана даа» гээд учиргүй мэгшин уйлав. Хүүхэд эхийнхээ энгэрт наалдсан хэвээрээ үг ч хэлсэнгүй, хөдөлсөн ч үгүй. Дэжид жаахан уйлчихаад дотор нь онгойсон бололтой уртаар санаа алдан «Миний хүү Багаадаа тонгоргоо аваад оч. Багаад нь билүү байгаа байлгүй» гэв. Хүүхэд дурамжхан гарлаа.
Дэжид элдэв төмрийн өөдөс, сур хадаас сэлт бүхий багажны хайрцаг руу ширтэн гөлөрч «Миний санаж байгаа, энэ хүний байж байгаа... Өөрийн хийсэн өөрийн толгой дээр гэдэг үнэн юм даа. Дөнгөж тусдаа айл болчихоод гэрээсээ хувин сав, халбага сэрээгий нь хэлж нэг аваад хэлэхгүй нэг аваад байдаг сан. Тэгэхэд муу ижий минь над шиг л гол нь харлаж суусан даа. Дамба ч хүний хүн болжээ» гэж гунихран бодож суув. Тэгээд босъё, хүн амьтан ч ороод ирэх вий гээд өндийх гэсэн боловч хамаг бие нь сулран, үе мөчгүй юм шиг болж, босоод яах юм, юү ч хийх юм билээ гэж бодоход нь ямар ч хийх ажил байхгүй юм шиг санагдан нөгөө хэвээр суусаар. Аргагүйн эрхэнд хүүгээ орж ирэхээр мөнөөх дархны хайрцгийг орон доогуураа харжигнатал түлхээд өөрийн мэдрэлгүй юм шиг тэнтэр тунтар гишгэсээр гадаа гарав. Тэнгэр цэлмэг. Наран дөлгөөхнөөр гийгүүлэн хавь ойр орчин тойрон анир чимээгүйд дарагдан Дэжидийн жаргах зовохыг хэн ч анзаарахгүй, хэнд ч хамаагүй мэт санагдахад улам ч ганцаардан энэ бүхнээ хэн нэгэн хүнд ярих юмсан. Хэнд ярих билээ хэмээн бодоход багын найз Дуламаас өөр хүн санаанд нь эс оров. Гэтэл тэднийх бараг өдөржийн газар байдаг тул санах юм биш ажээ. Дэжид гэрийн хаяанаас араг авч үүрснээ дахиад л хээр гарч усан нүдлэх гэж үү. Усан нүдэлснээрээ сайн болдог бол бишгүй л усан нүдэллээ шүү дээ. .. Тэгээд яах гэж? Солиотой юм шиг ганцаараа хээр тэнэх гэж үү? Энэ муу жаал минь яах юм? Хээр хөдөө уйлж эргүү юм шиг тэнээд байхаар чамаас эрүүл хүүхэд гарна гэж үү? Чиний хүсч мөрөөдөж явдгаар охин ч гарах юм билүү, яаж мэдэх вэ? Энэ тэр юмны наана цааны боддоггүй яачихсан ухаан муутай амьтан бэ. Ямар үхчихсэн биш. Хүүхдийн чинь эцэг амар мэнд л явж байна. Үхчихсэн бол чи яах юм гэж гэнэт бодон уужрах шиг болж гэртээ орон, хүлээн авагчаа залгалаа. Хаанахын ямар нэг хөг аяыг үл мэдэх нэгэн аялгуу уйтгартай ч юм шиг, аятайхан ч юм шиг намуухнаар эгшиглэн хэн нэгний харцаар аргадах аргадалт шиг ч санагдана. Ерөөс сүүлийн үед Дэжид гэртээ байвал хүлээн авагчаа үргэлж нээн сэтгэлд торох дуу хөгжим сонсогдвол анхааран чагнаж, мэддэг дуу, сонссон аялгуугаа дотроо даган нарийн нугалаа хөг аяы нь сэтгэлдээ тогтоон хоцрохыг хичээдэг болжээ. Дамба сумын төвөөс дайрвал дайрах хугацаа өнгөрсөн атал дайрсангүй. Дэжид ч одоо ирэхээсээ өнгөрлөө гэж мэдсэн хэр нь яаж мэдэх вэ гэж битүүхэн харуулдан үүр цүүрээр босч үс гэзгээ самнан гэр орноо цэвэрлэн идээ цагаа буцалган дахин хоёр гурав хоногийн нүүр үзэв. Дамба ирсэнгүй. Энэнд Дэжид гомдсон боловч урьдын адил даанч дээ хэмээн нулимс бөмбөрүүлэн суухыг больжээ. Харин ингэж бэлдэн айлчин гийчин хүлээсэн мэт байсандаа айлынхаа хоёр хөгшнөөс зовон «Хотод суудаг эгч маань ирнэ гэж дуулдсан. Ажил явдал нь болсонгүй юм байхдаа хэд хоног харлаа, алга» гэж аргагүйн эрхэнд худлаа хэлэхэд Должин хөгшин «Тэгж байгаад ирэх байлгүй. Хавьд ойрд нутаг орондоо ирээгүй хүн чинь. Цай чинь дэвэрч байна уу.. За тэр хэлээгүй юү. Тэр чинь ирэх л гээд байгаа нь тэр. Танай эгчийг тэр жил эхийн чинь ажил явдлаар ирэхэд танихгүй хөглөхөө шахсан шүү. Уг нь хар нялхаас нь мэдэх юм болохоор эрхбиш төс байналээ. Тэгэхдээ л мөн будилсан шүү. Хотод бол ч танихгүй нь билээ. Би ер хот орохоороо хүн танихаа больчихдог юм. Цугаараа л адилхан дүрлийсан хар нүдтэй цагаан хүүхнүүд... Гар хуруу, уруул ам, яриа хөөрөө, үгүй чухам алхаа гишгээ нь хүртэл цөм адилхан. Яахаараа ч тийм адилхан болцгоочихдог юм, хэн мэдэх вэ. Үгүй тэдний тэр жижигхэн хөөрхөн хөлтэйгий нь яанаа» гэхчлэн ярьсанд Дэжидэд эгч минь хүрээд ирдэгсэн бол ямар сайн вэ. Нээрэн хүрээд ирэх юм биш байгаа даа гэсэн горьдох сэтгэл төрж ямар азаар хамаг юмаа цэвэрлэж амживаа хэмээн баярлажээ. Энэ ярианаас хойш төдий л удаагүй байтал нэгэн орой тэднийхний хот айлыг чиглэн баахан морьтон ирсэн нь Хашаатын хоолойд хадлан хадахаар яваа бригадын хадланчид байв. Ирэхэд нь гадаа угтан зогсож байсанд ч юм уу, өвгөн настай болохоор нь хүндэлсэн ч юм уу Багаа өвгөнийд орцгоов. Хүү нь хэн хэн ирээд юү хийж байгааг хэдийнээ гүйж орж мэдчихээд ээждээ ирж дуулгав. Тэд юугаараа эс ч нэг хэсэг нь тэдний орж ирнэ гэдгийг Дэжид мэдэж байсан хэр нь огт сандарч тэвдсэнгүй. Түүний бүх юм бэлэн. Ер энэ хэдэн хадланчид бүү хэл бригадаараа ороод гарсан ч аятай тавтай цайлаад гаргачих юм шиг бодон, цугаараа ороод гараасай ямар байгааг минь Дамбын чихэнд дуулгачих амьтан байгаасай гэж хүсэх тусам нь хясан тэгэхээс тэгэх гэж удаад байх шиг санагдав. Түүний хүссэнээр тэдэнтэй яваа сургаалийн хэдэн хүүхдээс бусад нь цөм орж ирэн үе тэнгийнхэн нь харцуул:
--За Дэжидийг хадланд аваад явна гэцгээхэд Дэжид,
--Уухай, тэгмээр байна уу гээд инээмсэглэв.
--Бригадын дарга ч бидний дуртай хүнээ дайрч аваад яваарай гэсэн шүү.
--Дуртай хүн чинь би байгаа биз.
--Ийм хүүхнийг аваад мордоход дургүйцэх ч юү байхав дээ.
--Эзнээ голохгүй бол сайхан л дур санж.
--Ха Ха Ха.
--Чи Дэжидийг үгээр л лав давахгүй юм байна. Май өгсөн архий нь давдаг юм уу үгүй юм уу. Түрүүч нь сургаар нь шахуу айлд уначихаад байна.
--Хэн тэр вэ?
--Жигжид л байхгүй юү.
--Ямар, манай муу Жигжид үү?
--Тэгэлгүй яахав, танай муу Жигжид.
--Та хоёр чинь нэг анги, энэ тэр гэдэг биз дээ.
--Хэлээд яахав.
--Яасан догшин эд вэ.
--Догшин байна уу, чихдүүлэх үү?
--Ха Ха Ха
--Бас байдаггүй ээ.
--Охь байна шүү таминь. Наад Дэжид чинь биднийг цугаарангий маань дөнгөх нь.
--Дөнгөдөгөө ч дөнгүүлчихлээ л дээ, дөрвөн хөлтэй гардаг юм уу, хоёр хөлтэй гардаг юм уу л гэхээс.
--Болохгүй бол хононо доо.
--Хойморт санаад хотын захад унтчихгүй бол тэгээрэй л дээ.
--Ха Ха Ха
--Бас байдаггүй ээ.
--За гайгүй ээ. Чи тэгж л бай.
--За таминь мордоцгооё. Одоо боллоо.
--Чамлах юү байх вэ. Наадахаа балгачихаад морд. Өдий олон харцуулд ганц данх юм юү болдог юм.
--Хараач таминь. Одоо биднийг хөөргөж алах нь. Мордоцгооё, мордоцгооё хэмээн шуугилдан гарч, төдөлгүй харанхуйн дунд дөрөө хангиналдан дүнгэр дангар ярилцсаар холдоцгооход мөнөөх эл хул анир чимээгүй эргэн ирсэн боловч ойрын үед ингэж олонтой шуугилдаж, үгээр мэтгэлцэж, инээж хөхрөөгүйгээ хөхөрч шуугилдсан болохоор сэтгэл санаа нь нэг л уужуу баяр хөгжилтэй болж эдэн шиг ингээд олуулаа инээж хөхөрч шуугилдаж явах юмсан гэж бодов.
Хүү нь ч гэсэн тэр ах тэгж инээж, энэ ах уухдаа ингэсэн тэгсэн хэмээн өөрийн харсан ажигласныг эхдээ ярьж хоёул шоолохы нь шоолон, элэглэхий нь элэглэн хөхрөлдөж юм хумаа цэгцлэн байтал гаднаас Жигжид орж ирэв. Унтсандаа нүд нь хавдаж, царай нь хөрзийжээ. Жигжид Дэжид хоёр сургуульд нэг ангид сурч байсан хоёр. Харин Жигжид Дэжидийг сургуулиас гарахад үлдэн долоогоо төгсөөд мал малласан ажээ. Жигжид цэргээс ирээд нутгийн нэг хүүхэнтэй суун дөрвөн хүүхэдтэй айл болжээ. Дэжид Жигжидийг Багаа хөгшнийд согтоод ойччихсон гэдгий нь сая санан тэндээсээ мордоод явчихалгүй орж ирсэнд нь баярлан архи дарс гарган дайлахад Жигжид дотор муу гээд архи уусангүй, бантан хийлгэв. Энэ зуур тэр хоёр гэр орон нутаг бэлчээр аахар шаахар юм ярьсаар Дамба Дэжид хоёрын явдлын тухай ярианд шилжин Дэжид яагаад ч юм Жигжидэд санасан бодсоноо ний нуугүй яримаар санагдан анх яаж дуулсан, яаж хөөсөн, яаж дархныхаа багаж хэрэгслийг аваад явчихсан зэргийг нэгд нэггүй тоочин хүүхэдтэй хоцорсоноо хүртэл ярьжээ. Жигжид ч Тогоохүүгийн тухай мэдэх бүхнээ ярьж шөнө хугаслаад Дэжид хүүхдээ авч өвөртлөн хүүгийнхээ орон дээр ор засч өглөө. Орондоо орцгоосон хойноо ч Дэжид Дамбын хэрхэн хүлээсэн, ирвэл юу хэлэх байснаа хүртэл ярьсан бөгөөд Дэжидийн хувьд шөнөжин яриад суучихсан ч чадмаар санагдсан болов ч Жигжидийн нойр нь хүрсэн юм уу, сүүлдээ хаа нэг ааг гэхээс өөр юм ярихгүй болсонд Дэжид дуугүй болов. Энэ ярианд Дэжидийн сэтгэл хөдөлж нойр нь хулжин эргэж хөрвөн сэрвэлзэн байснаа таг унтжээ. Нэг сэрвэл хажууд нь хүн хэвтчихсэн мөрнөөс нь татаад байгаа юм шиг санагдахад дотор нь зарсхийн цочин өндийвөл Жигжид хэдийн өвөрт нь орчихсон хажууд нь хэвтэж байлаа. Тэрхэн хооронд яах ч учраа олоогүй Дэжид,
--Чи чинь одоо яаж байгаа юм, яв. Орон дээрээ очиж унт гэхэд Жигжид,
--Чи бид хоёрыг хэн мэддэг юм дээ хэмээн хоолой чичигнүүлэн амьсгал давхцуулан шивнэв. Тэрхэн мөчид Дэжидийн толгой руу «Тэртэй тэргүй би Дамбад хэрэггүй юм чинь яасан ч яадаг юм. Одоо би хэнд гэж үнэнч явах юм бэ? Гэсэн бодол орж ирэхэд Жигжидийг түлхэж байсан гар нь өөрийн эрхгүй суларч, ийнхүү гар хөл нь сулрах тусам, Харин ч энэ явдал Дамбын чихэнд хүрээсэй. Намайг хүн тоож татдаг юм байна гэдгийг мэдэг, гэж бодсон хэр нь «чи чинь яаж байгаа юм бэ? яаж болдог юм бэ? Хэмээн уруул өмөлзүүлэн өгүүлсээр байлаа. Яачихаваа би чинь? Юү хийчихэвээ гэсэн гутралыг нь Жигжидийн хурхирах чимээ улам ч ихэсгэж улам ч ой гутам санагдсан Дэжид өндийн түүний мөрнөөс татан «Хөөш босооч» хэмээн дуудав. Жигжид сэрсэн боловч түүний үгийг огт тоосон шинжгүй буруу харан унтахаар завдахад нь Дэжидийн уур улам хүрч,
Чи миний зовлонгоор тоглож ханаагүй юү гээд хар хүчээрээ түлхсэнд санаандгүй байсан Жигжид орны урд пидхийн ойчив. Дэжид ч ухасхийн босч дээлээ ханцуйлан лаагаа асаалаа. Жигжид босч гуйвсаар ор руугаа явав. Дэжид өч төчнөөн муу муухайгаар харааж, доромжилмоор санагдсан боловч уур гоморхолдоо багтран ганц ч үг хэлж чадсангүй. Жигжид орондоо орон цааш харан хэвтээд өгөв. Дэжид орон дээрээ суун чимээгүйхэн уйллаа. Нөхөр ханьгүйн зовлон ингээд л ирдэг юм байна. Хэрвээ Дамбыг байсан бол юу гэж ингэх вэ. Хэн зүрхлэх юм? Ийм явдал боллоо гэхэд маргааш нь уйлж унжиж байгаад л ярина шүү дээ. Маргааш би хэнд ярих юм? Хэн намайг өмөөрөх юм? Хэн? Өмөөрөх хүнгүй ч байлаа гэсэн хэн дуртай нь намайг эдэлж байх ёстой юм уу? Хэн дайралдсанд нь доромжлуулж явах юм гэж ? Цаашдаа дандаа ингэж доромжлуулж байх уу? Доромжлуулчихаад зүгээр байх ёстой юм уу гэж бодохоос уур нь хүрэн шийдмэг гэгч босч Жигжидийн дэргэд очин хучлагы нь хуу татан:
--Яв чи. Зайл. Одоохон миний нүднээс далд ор. Чи юу гэж бодоов? Дуртай цагтаа ирээд ноолж байх хүнтэй боллоо гэж бодож байна уу. Тэгэх байлгүй. Хагсаж үхсэн ч чамтай унтахгүй мэдэв үү. Яасан бузар амьтан бэ гэж уурлах, уйлах хослон хашгичин Жигжид хар цагаан дуугүй хувцас хунараа хам хум өмсөөд гарч одов. Дэжид уурлан уйлж загнасандаа дотор нь овоо онгойжээ. Хүү нь тайвнаар хөнжлөө тийччихсэн унтана. Жигжид төдөлгүй мордон аажуухан алхуулсаар чимээ тасрав. Дэжидэд гэнэт мөнөөх арав гаруй хоногийн өмнө орхигдсон бодол нь эргэн орж ирэв. «Заавал явна. Ингэж согтуу хөлчүү амьтанд дарлуулж байсанд орвол эзгүй говьд хэд хоног ч атугай санаа амар явж байсан минь дээр» гэж боджээ.
Дөнгөж нүүлгэж буулгачихаад мордсонд нь Дэжид дурамжхан хоцров гэдгийг Дамба мэдсэн боловч явахаас өөр арга түүнд байсангүй. Удахгүй нүүнэ гэж Тогоохүүд хэлсэн нь бодогдон хонуут өнжүүд алга болчихтой зэрэг ер юу бодож байгаа бол, Дэжид рүүгээ эргэчихсэн юм болов уу гэж санаа нь зовж байгаа байх даа гэж бодохоос улам ч яарчээ. Нөгөө гэвэл нүүхийн урьд шөнийн явдлаас болоод тэр үү, Дэжидийг харахаас өрөвдөх сэтгэл төрөн, ийм амьтны чинь орхичихоод цаашдаа яаж амьдар гэх юм, надаас өөр хэн энэнд хань болох юм. Юу ч болдог болсон дэргэд нь явж байгаад насыг барья, энэний л сэтгэл түвшин явбал би яах вэ гэсэн бодол төрөн, энэхүү бодлоо эрэгцүүлэн бодохоор удах тусмаа энэ бодол нь тамиржин, энэн дээр Дэжид уйлаад гуйчих юм бол үнэхээр тийм явдалд хүргэчих юм шиг санагдсанд гэнэт энэ бодлоосоо айх, элдвийн өрөвчхөн сэтгэл төрөхөөс өмнө явчихъя гэж боджээ. Дамбыг мордоход Дэжид юу ч хэлсэнгүй. Дамба ч нүүр өөд нь зүрхлэн хэрж чадсангүй. Хүү нь гэрийн хаяа налан хойноос нь харсаар хоцорчээ. Энэ удаа түрүүчийн богц тохоод мордож байснаас нь илүү хэцүү байлаа. Одоо л эхнэр хүүхдээ бүлтэгнүүлэн орхиж байгаа юм шиг бодогдон үг ч хэлээгүй, нулимс ч унагаахгүй хэрнээ хүү эхнэр хоёр нь дээл хувцасных нь хормой, мориных нь дэл сүүлнээс чаргууцалдан зууралдаж эргээд очдог ч юм билүү гэхээр Тогоохүү араар нь сундлан, нүцгэн гараараа морий нь гуядан буй мэт санагдахад хагацах нь ч зовлон, учрах нь ч зовлон аль аль нь шаналал мэт бодогдон баахан гэлдэрчээ. Түүнийг очиход Тогоохүү санаанд оромгүй баярлан угтсанд ирэхгүй тэндээ үлдчихсэн бол энэ бүсгүй яаж зовж, шаналж, тарчлах байсан бол гэж бодохоос Тогоохүүгийн зовлонгийн дэргэд Дэжидийнх юу ч биш юм шиг Дамбад санагджээ. Тэр шөнө Тогоохүү «Чи лав үнэмшихгүй байх. Би чамайг ямар их санасан гээ. Ганцхан хоноход ингэтлээ санах гэж баймгүй юм даа гэж бодсон хэр нь болоогүй. Санан гэдэг олон цөөн хонохоос шалтгаалдаггүй байхаа. Өглөө сэрчихээд л өнөө шөнө дахиад ирэхгүй бол яана даа гэж бодохоос цай ч уух дургүй хүрч байсан. Хэрвээ чамайг өнөө шөнө ирээгүй бол би яах байсан болоо, аягүй бол ичихгүй хүрээд очих байсан болов уу. Намайг нэг л хачин байсан болохоор тэгсэн үү, ээж ч гэсэн зөөлөрч гарч ороод л намайг ийм тийм юм хий ч гэхгүй байсан» гэхчлэн эзгүйд нь юу бодсон санаснаа ярьсан хэр нь урьд шөнө Дэжидтэй унтсан уу, хүүгээ өвөртөлж унтсан уу гэдгийг асуух гэснээ Дэжидтэй унтсан гэвэл яана гэхээс асууж зүрхлэхгүй байгаа нь түүний нүд, уруул, хөдлөх хөдөлгөөнд нь ил байсанд Дамба хаа унтсан, юу болсон, ямаршүү юм бодож яарснаа бүгдийг нэгд нэггүй ярьжээ. Дамба үүнийг зөвхөн Тогоохүүгийн сэтгэлийг засах гэсэндээ ярьсангүй. Ер нь л яримаар санагдсандаа ярьсан бөгөөд ярьсан хойноо өөрөө ч гайхахад хүрэв. Урьд өмнө нь энэ мэт аар саар явдлыг ярих нь бүү хэл юу бодож санаж явдгаа ч Дэжидэд ярьж яваагүй, Дэжид ч түүнд энэ мэтийг ярьдаггүй байсан юм уу, эсвэл ярьсан ч анзаардаггүй байсан юм уу санаанд нь үлдсэн юм үгүй байв. Ер нь Дамба санасан бодсоноо хүнд ингэтлээ дэлгэж явсан нь ховор. Харин Тогоохүүд л хамаг юмаа ярихсан, энэ тэрийг зөвлөхсөн гэж боддог болжээ. Зөвлөхөөс ч аргагүй үе гардаг байлаа.
Урьд нь нүүх суух, арилжаа наймаа алив бүхнийг толгой мэдэн шийдэж явахдаа энэ юу гэх бол, тэр юу гэх бол гэж нэгээхэн ч бодож явсангүй. Гэтэл одоо юухныг ч ганцаар шийдэхээсээ эргэлзэн ингэчихээр хоёр хөгшний сэтгэл санаанд таардаг болов уу, үгүй болов уу. Тогоохүү юу гэх бол гэсэн бодол төрөн яахав, ийхэв хэмээн Дэлэг өвгөнөөс асуух боловч цаадах нь Дамбын ажил хөдөлмөрт няхуур сүрхийг нь анзаарч «Харин яамаар юм дээ» гэж өөдөөс нь асууна. Ийм үед Дамба Тогоохүүтэй зөвлөе асууя гэлтэй ч биш бодсоноороо шийдэн ингэж шийдсэнийхээ дараа энэ маань зөв болов уу, буруу болов уу гэхээсээ тэдний сэтгэлд нийцээ болов уу яагаа бол гэж зовнин, энэ бүх өөрийнхөө төлөө бус ямагт бусдын төлөө, бусдад хийж байгаа ажил мэт сэтгэлээс нь нэг л хөндий санагдан, аливт хүний ам харж явах амаргүй юм даа ч гэж заримдаа бодох авч тэр өөрсдөө шийдчихэж чадахгүйдээ ч бус Дамбад өөриймсөг хандаж байгаадаа, Дамбыг хүндэтгэсэндээ тэгж байна гэдгийг ухаарч түүний нь ухаарах тусмаа буруу зөрүү шийдчихгүй юмсан гэж мэрийн, сэтгэлд нь юм хийчихгүй юмсан гэж боддог байлаа. Энэ бодлоосоо үүдэн тэдний сэтгэлд нийцсэн эсэхий нь мэдэх гэж Тогоохүүгээс битүүхэн тамдах, энэ тэр мэдэхгүйгээ асуух, яах вэ, ийх вэ гэж болжээ. Тогоохүү ч Дамбын энэ байдалд дуртайгаар үл барам ялангуяа Дэжидийн тухай бодсон санаснаа ний нуугүй ярьсанд нь баярлан өөрөө ч тэр тухай юу бодож санаж явдгаа ярихсан хэлэхсэн гэх авч тэр тухай Дамба хөндөж ярьдаггүй байсан болохоор хий л дотроо бодож явдаг байсан нь эл яриагаар задарч «Чамайг би давхиж очоод аваад ирээгүй ч гэсэн яагаад ч юм Дэжидийн өмнө би буруутай юм шиг санадаг. Эхний үед Дэжид гэнэт давхиад ирвэл яана гэж бодохоос хүний юм хулгайлчихсан хүн шиг айдас хүрэн тэр зүгээс морьтой хүний бараа харагдахтай зэрэг дотор зарсхийгээд явчихдаг байсан. Хүн ер нь айснаас л элдвийн муу юм боддог байх. Чамайг ч гэсэн буцаад явчих вий гэж айдаг. Буцаад явчихвал хойноос нь очоод эргүүлээд аваад ирэх эрх байхгүй шүү дээ гэж бодохоос миний гол харладаг юм. Тэр мэрнээсээ ч болдог юм уу, би чамайг малд явуулах ч дургүй. Эзгүй хээр ганцаар яваа хүн юу эс бодох вэ, элдэв юм санаанд нь орохыг хэн байг гэх вэ гэж бодогдоод хамт байгаад байвал сэтгэл амар санагддаг. Царай зүсээ харалцаад суугаа юм чинь яалаа гэж элдвийн юм бодох вэ. Би л чадахгүй. Хүний дэргэд байж байгаад тэр хүний тухай ч юм уу, аль эсвэл ямар нэгэн юм бодоод түүнээ хэлэхгүй байя гэхэд болохгүй. Тэр хүн царайг минь хараад л юу бодож байгааг минь мэдчих юм шиг санагддаг. Дамаан чамаас бол би бодлоо нууж чаддаггүй юм байна лээ. Чи дорхноо л мэдчих шиг болдог. Заримдаа би тэднийгээ эргэчихээд ир гэж хэлье гэж санасан хэр нь ирэхгүй болчих юм биш байгаа гэж бодогдоод хэлж зүрхэлдэггүй юм. Буруу гэж мэдсээр хэрнээ би чамайг очоод байгаасай гэж боддоггүй ээ. Яагаад ч юм би Дэжидийг надаас бүхий л талаараа илүү байх гэж санадаг. Тийм болохоороо л айдаг байх» гээд гэнэт дуугүй болон Дамбыг мэлийтэл ширтдэг байв.
--Яав гэж Дамбыг асуухаар Тогоохүү:
--Их ярих дэмий байна. Би дэндүү чалчаа, тийм биз?
--Зүгээр.
--Үгүй зүгээр биш. Сүүлдээ ярих юмгүй болчихвол яана.
--Ярих юмгүй болох гэж яаж байх вэ дээ.
--Гэлээ ч гэсэн бага ярих нь л дээр. Тогоруу хоорондоо бараг дуугардаггүй. Тийм болоод л насаараа хамт явдаг байх.
--Ярьдаг байлгүй. Нэг нь зогсчихсон, нөгөө нь тойроод л тонголзоод л далавчаа дэрвэлзүүлээд л чухам юу гэгч болж байгаа юм бэ, бүү мэд, жигтэйхэн л юм болдог шүү дээ. Тэгэхдээ бидэнд дуулдахааргүй шивнэлддэг ч юм билүү, хүн ямар ойртуулах биш. Тэгээд ч ярьснаас биш ярьдаггүйгээс, ярихаа больчихсоноос л хамаг хэрэг үүддэг байх шүү.
--Би ч ярихгүй байж чадахгүй л дээ. Гэхдээ би заримдаа тэгж боддог юм.
--Ярьсан нь л дээр.
--Чамд сонирхолгүй санагдвал яах вэ?
--Өөр юм ярь гэхгүй юу.
--Яриад ч залхуутай байвал яах вэ?
--Дуугүй бай гэхгүй юү.
--Чи тэгж хэлэх үү?
--Хэлнэ.
--Хэлээрэй, за юу?
--За.
--Ер нь миний хийсэн хэлсэн ямар нэгэн юм сэтгэлд чинь хүрэхгүй бол чи ззаавал хэлж байгаарай.
--За.
--Би ч бас чамд хэлж байна гээд Тогоохүү түр азнаснаа,
--Би чамаас нэг юм асуух уу гэв. Дамба түүн рүү харснаа,
--Тэг, тэг гэв. Тогоохүү түүний харцнаас дальдран түүний цээжинд нүүрээ наан:
--Больё, яах юм, тэртэй тэргүй мэдэх юм чинь гээд дуугүй болов. Дамба юү вэ, хэл барь ч гэж шавдуулсангүй. Толгойг нь энхрийгээр илнэ. Энэ нь чи Дэжидэд хайртай байсан уу гэнэн асуулт болохыг Дамба Тогоохүүг <Дэжид!> гээд дуудчихсан юм байжээ. Энэ асуултанд өөрөө ч юү гэж хариулахаа үл мэднэ. Цэргээс дөнгөж халагдаж ирээд байхад нь Дамбад нутгийн бүсгүйчүүлийн дотроос Дэжид сайхан харагдаагүй гэж үү. Үеийнхээ залуусыг < Хорлоо чамд их л сайн юм билээ.Хороотой суучихаач Сайхан хүүхэн шүү дээ.> гэхий нь ч тоолгүй Дэжид рүү тэмүүлсээр байгаад суучихаагүй гэж үү. Эцэг эхээс орон гэр, мал хөрөнгө тусгаарлан хийх бүтээх, санах хүсэх, баярлах цэнгэх цөм өөрсдийн дур хүслээр болж ирсэн айл гэрийн анхны амьдрал жаргалтай байгаагүй гэж үү. Цаанаа хүлээсэн хүнтэй юм биш байгаа. Намайг тоохгүй юм биш байгаа гэж түүнийг түгшүүлж явсан хэнз ногоо шиг нялх залуу байсан бүсгүй Дэжид биш гэж үү хэмээн бодоход «хайргүй байсан» гэж Дамба хэлж чадахгүй санагдана. Гэтэл одоо яагаад... энэ болов? Тэр анхны хайр хайчив? Ерөөс хайр сэтгэл гэгч он цагтай цуг оддог юмсанж уу. Сэтгэл хувирна гэгч нь энэ үү? Дэжид анх учирч, Дэжидийг хайрлаж байсан тэр хайр энэ мөн гэж үү? Гэж бодохоор яагаад өөр тус тусдаа онд ондоо санагдана вэ гэдэгтээ ч хариу бас үл олох тул энэ мэт юм битгий асуугаасай гэж бодов. Үнэн чанартаа энэ асуултын цаана Тогоохүүгийн асуухсан гэж бодож явдаг «Надад хайртай юү»гэсэн асуулт байгаа гэдгийг Дамба гадарлаж байлаа. Гэвч Тогоохүү асуусангүй. Шинэ нутагт буумагц Дэлэг өвгөн илүү гэрийнхээ юмыг гадаа хураан дотор нь хоёр хөгшин ор дэвсгэр, авдар сав, зуух яндан тавин нэг ёсондоо хоёр хөгшин, Дамба Тогоохүү хоёроос туурга тусгаарлажээ. Энэ нь Дамба Тогоохүү хоёрт юүхнийг ч орондоо орцгоосон хойноо шивнэлдэх гэхгүй, хэзээ дуртай цагтаа ярьж хөөрч инээж хөхрөхөд таатай болсон боловч Тогоохүү мөнөөхөө дахин асуусан ч үгүй өнгөрчээ. Нүүдлээр тархи толгойноосоо хурц наранд шарагдаад ч тэр үү Бумбаа хөгшний хууч хөдлөн хэвтсэн тул Дамба эм авахаар сум нэгдлийн төв орохдоо Багаа өвгөнтэй дайралдан тэндээс хүүдээ тонгорог худалдан авч өгчилгөөд яаран эргэж ирвэл гурав хоногийн дараа хадланд яв гэсэн зар бригадын төвөөс ирсэн байлаа. Хуучин бригадаасаа Тогоохүүгийн бригадад шилжээгүй тул явахаас өөр аргагүй болж хоол унд, хадуур хуурай бэлтгэхээс эхлээд ойр зуурын ажил дороосоо ундран, чөдөр ногт зангидан суух зав гарсангүйд хэрэггүй л дархныхаа багажийг авчирлаа. Ядаж хэлээгүй аваад ирсэн хэмээн сэтгэл зовних боловч яах ч арга Дамбад олдсонгүй. Зүй нь өглөө давхиж оччихоод учир явдлаа ярин сэтгэлийнх нь сэвийг арилгачихаад орой давхиад ирж болмоор бодогдовч дөнгөж саяхан эргэж ирчихээд бас дахиад явна гэхээр Тогоохүүгийн сэтгэлд юм хийчих болов уу гэж бодно. Тэгээд ч олон хоногоор эзгүй явах гэж байгаа болохоор Тогоохүү аль болохоор хамт байхсан гээд байгаагаас гадна хадланд явах хүмүүсийн нэрс дотор Хорлоогийн нэр байгаа явдал битүүхэн хардах сэтгэх Тогоохүүд төрж байна гэдгийг Дамба мэджээ. Уг нь Хорлоо Дамбыг хүлээгээд хүнтэй суудаггүй юм гэнэлээ гэсэн дэл сул яриа тарчихсанаас биш Дамба Хорлоотой сэтгэл ярьж явсан нь үгүй ажээ. Энийг л Дамба Тогоохүүд ярьсан байжээ. Хорлоо Дамбад сайн гэдэг нь үнэн билээ. Бүр дунд сургуульд байхаасаа Дамбад сайн байсан бөгөөд цэрэгт байхад нь эгэл жирийн хэрнээ хүсэн хүлээдгээ битүүхэн цухалзуулсан захиа бичдэг байжээ. Дамба хоёр гурван захиа авсны эцэст ажил сурлага, нутгийн цэргүүд хэн хаана байгаа зэргийг товч тоочсон хариу өгдөг байлаа. Хорлоо түүний байдлыг мэддэг хэр нь сэтгэлээ татаж авч чадсангүй. Цэргээс ирсэн хойно ч гэсэн түүнийг битүүхэн харуулдан, уулзаж учрахыг эрэлхийлэх болсон учир Дамба түүнээс битүүхэн зугтаан дайралдахгүйг хичээн, заримдаа ч надад найдаж хүлээж суухын хэрэггүй гэдгээ ний нуугүй хэлмээр санагдавч Хорлоогийн хайр гуйсан харц, бусадтай зүгээр ярьж хөөрч байснаа Дамбатай уулзахаараа царай нь час улайн үгээ олж хэлж чадахгүй ээрэн арчаагүй бүрэг дорой болчихдогий нь бодохоос өрөвдөн нүүр өөд нь эгцлэн харахаас ч халширдаг байжээ. Тэгээд ч удалгүй Дэжидтэй суун, энэ бүхнийг мартагнасан хэр нь одоо хүртэл хүнтэй суугаагүй яваагий нь дуулах бүр буруутан нь өөрөө юм шиг санагдан зовсон цагт нь тус болж явах юмсан даа хөөрхий гэж бодох боловч түүний тусыг Хорлоо ч бусад хүмүүс ч буруугаар ухаж мэдэх тул яаж ч чадахгүй гагцхүү хол явахыг эрмэлздэг байв. Дамбын энэ байдлыг мэдэх зарим залуус «Дүүрчихсэн эр юм даа, хэд хоног ашиглаж байгаад хаячихгүй» гэдэг байлаа. Ийм үг сонсохоороо Дамба дотроо Хорлоог өмөөрч, тэдэнд ундууцан цухалдахдаа «тэгээд байвал бүр суучихалтай нь билээ» гэж хүртэл бодох боловч яагаад ч суухгүй гэдгээ мэдрэн тэрхүү бодлынхоо ямар өнгөц, хуурамч болохыг зөвхөн тэр шалдир балдир залуусын үгийн өшөө төдий бодол болохыг ухаарна. Заримдаа ч Хорлоод уур нь хүрдэг байлаа. Ялангуяа Дэжид рүү тэмүүлж явах үедээ Хорлоогийн тухай элдэв юм дуулчих вий гэж бодохоос сэтгэл түгшин, Дэжидийн найз хүүхэн Дулам дайралдан «Хорлоо Дэжид хоёрыг мөргөлдүүлчихэв дээ» гэж их л ёозгүй хэлэхэд нь иш үндэсгүйг ярьж буй тэр хүүхэнд бус «Би Дамбатай явдаг» энэ тэр гэж амьтанд зарлаад явдаг юм уу хаашаа юм гэж Хорлоод уур нь хүрч давхиж очоод уур омго дарагдтал хэрэлдмээр бодогдож байжээ.
Харин Дэжид Хорлоогийн явдлын үнэн мөнийг ойлгосон ч юм уу, тоосонгүй ч юм уу тэр тухай юү ч болсонгүй өнгөрсөнд Дамба ч төдөлгүй Хорлоог мартжээ. Тэр цагаас хойш Дамба Хорлоогийн өөртөө сайныг мартсан мэт дайралдсан үедээ мэнд ус мэдэн, хэнтэй ч ярьдаг хөөрдгөөрөө хэд гурван үг солин, Хорлоогийн харц, үг яриаг ч анзаарахаа больсоор өдийг хүрсэн бөгөөд энэ удаа Тогоохүү эртний явдлын үүх түүхийг мэддэг хүний өнгөөр Хорлоогийн нэр байна лээ гээд түүн хүү жоготой харсан нь энэ бүгдийг Дамбад эргэн санахад хүргэж тэр бүгдийг Тогоохүүд ярья гэж бодсон боловч ярих далим гарсангүй байсаар Дамба хадланд морджээ.
«Нөгөөдөр бид хоёр хонио туугаад говь явна. Тэнгэр тогтуун байвал хэд хонохыг бодно. Та хоёр үнээ малаа саагаад зав зай гарвал ганц хоёр шуудай таана түүнэ биз» гэсэн Дэжидийн шийдэмгий үгийг дуулаад Багаа өвгөн жаахан дуугүй сууснаа «Малаа бодвол буруу нь юү байхав. Болохгүй нь ч юү байхав. Гэлээ гэхэд ... үгүй тэгээд санаанд чинь багтаж байгаагаас хойш бид хоёр юү хэлэхэв. Ойр зуур болох бүтэхээр нь таана хөмүүл гоочлон, өвөлжөө бууцаа додомдосхийгээд л байж байхаас. Юмыг яаж мэдэхэв, хэрэг болж юуны магад, миний муу халийбрийг аваад яваарай» гэснээс ондоо юм хэлсэнгүй. Тэгээд явах өдөр нь эртлэн босч юм хумнаас нь төхөөрөлцөн тэмээгий нь хомнолцож тогоо шанага, майхан сэлтий нь ачилцаж өгөхөөр хөгшинтэйгээ хоёул иржээ. Айлын хоёр хөгшний энэ байдалд Дэжид нэг талаараа баярлан нөгөө талаар авч явах юман дотор нь боодолтой яваа хүрэл гөрөөсийг анзаарчих вий гэхээс яс нь хавталзан хурдхан ачаалаад хөдлөхийн түүс болсон боловч тэд огт анзаарсангүй хоцорчээ. Оторт гарсан эхний хоёр өдөр Дэжидийн сэтгэл ойрын мөд байгаагүй гоц гойд шинэ сэргэг баясал дүүрэн байлаа. Хэн хүний шийдсэнийг бус хэрхэх, яахаа өөрөө шийдсэний урам, санасан бодсон нь хэний ч дургүйцэлтэй тулгаралгүй хүссэнчлэн бүтсэний баяр, цаашид ч энэ хот айлын ажил үйлс гагцхүү түүний хүсэл зоригийн хэрэг бөгөөд Дэжидийн ярьсан, хэлснээс зөрөх хүн үгүйг мэдрэн ахин дахин захирахын хүслэн, амьдралын учир утга бүхний гогцоог атгачихсан мэт санагдахын омог энэ бүхэн түүний сэтгэлийг урьд урьдынхаас өөр, илүү баян тансаг болгон, улмаар энэ хязгаар хярхаггүй хөх тэнгэр, эл хул их говь сая живаа хорхой шавьжны дэргэд өдрийн од шиг цөөхөн хүмүүс хичнээн насална гэж бие биедээ хар буруу санаж, бие биеэ муучилж явах юм даа гэж бодон «Өөрт нь жаргалтай л бол болоо» хэмээн Дамбыг цагаатгаж, «хөөрхийг харанхуй шөнө харааж зүхэн юунд ч хөөв дөө» хэмээн Жигжидийг өршөөх сэтгэл төрөн энэхүү сэтгэлээс нь бас өөр сэтгэл ундран, өдий наслахдаа ер хэнийг гомдоож л явснаас ач болсон нь үгүй мэт санагдана. Ялангуяа Нацаг гэгч хазгар залууг хүүхэд ахуй цагтаа насан турш нь мартахааргүй гомдоосон мэт санагдан, тэр цагийн явдлыг өчигдрийнх лугаа ижил тов тод санав.

Тэгэхэд тэд зургадугаар ангийн сурагчид байжээ. Нацаг Дэжидийн зэргэлдээ ангид сурдаг, завсарлагаа бүхнээр хаа нэг газраас ширтэж байдаг, түүний нь ч үеийнх нь охид анзаарчихсан, холбож шоолдог, тэрэнд нь ангийнхаа тоонд сайн юм уу, биеийн тамирт тэргүүн хөвгүүдтэй нэр холбогдохсон гэж хүсч явдаг Дэжид дургүйцэн Нацагийг үзэн ядаж ичиж зугатаадаг байжээ. Нэг өдөр Дэжидийг ганцаараа явж байтал гэнэт урдаас нь замы нь отон зогсож байсан Нацаг гарч ирсэнд Дэжид давхийн цочиж, тэр уурандаа ч тэрүү Нацагийн өгсөн бичгийг авч ураад нүүр өөд нь цацчихаад гүйгээд явчихжээ. Түүнээс хойш Нацаг ч Дэжидийг энд тэнд амдах, завсарлагаа бүхнээр ширтэх нь үгүй болж, голцуу хаа нэг мухрын цонхон дээр цааш харан зогсох юм уу, Дэжидийн явдаг замаас холуур улам ч хазгар болчихсон юм шиг хазганан яваа нь харагддаг байлаа. Дэжид ч өөрийн хийснийг зөвтэйд тооцон Нацагтай холбож шоологдох ичгэвтэр юмнаас ангижирсандаа санаа нь амран төдөлгүй Нацаг хаагуур юу хийж явдаг, сүүлдээ юу болсныг мэдсэнгүй. Нэг үгээр хэлэхэд Дэжид орчлон дээр тийм хүн байгаа эсэхийг ч мартжээ. Гэтэл гэв гэнэт эзгүй говьд өөдөөс нь дөрөв нугалсан бичиг сарвайж байгаа Нацаг, нүдний нь өмнө цас шиг бутарч байгаа цаасны өөдсүүд түүнийг дагуулан ширтсээр хэрхэн газар унахы нь харан зогсох Нацагийн харц санаанд нь урган, цас малгайлан хаялах бүрт анхны хайрын зурвасаа уруулсан тэр өдөр нь гашуунаар дурсагддаг байх даа гэж бодохоос хүний үрийг хэрхэн гомдоосондоо одоо мэдрэн, эхнэр хүүхэдгүй явдаг бол гуйж байгаад ч болсон хань ижил нь болж хазгар доголонгий нь марттал жаргаах юмсан гэж бодсоноо түүнээсээ даамжран тэгвэл хүн юу гэх бол, мэдээжийн хэрэг Нацагийг өрөвдөөд суучихаж гэхгүй «Шалдаа бууж л гэнэ». Үгүй яадаг юм тэгэх тусам нь суучихаад хоорондоо атаархмаар сайн байх юмсан. Тэгвэл Дамба яах бол гэсэн бодолдоо хариу үл олох бөгөөд цаашдаа хэн нэгэн хүнтэй сууж, түүнээ Дамбаас илүү сайн болчих тийм цаг ирвэл яана гэж бодохоос айх ч шиг ичих ч шиг санагдан бушуухан өөр зүйл бодохыг тэр дундаа Дамбын тухай аль болохоор бодохгүйг хичээн, хүнд хэлэх нь бүү хэл, өөрөө ч ичихээр хүсэгдэж байгаа нууц хүсэл энхрийллээ дарж ядахдаа гэдсэндээ тээж яваа хүүхдээ хурдхан гараасай, цээжээ тэнийтэл үнсэж энхрийлэх юмсан. «Одоо ч бид хоёр нэг охинтой бол болоо» гэж нэгэн цагт хэлж байсан Дамбын үгний хариу болж охин төрөөсэй. Тэгээд бас хясаатай юм шиг Тогоохүүгээс хүүхэд гарахгүй байгаад байгаасай. Тэгвэл Дамба яах бол» гэж дахиад л бодно. Ер нь Дамбын тухай аливаа бодол яван явсаар «Дамба одоо Тогоохүүг тэврээд хэвтэж байгаа шүү дээ» гэдэгт хүрч гол нь харлан хоолой нь зангирдаг байлаа. Харин бараг бүх эрчүүл хадланд явж байгаа болохоор Дамба ч мөн зайлшгүй хадланд яваад эзгүй байгаа гэдэгт санаа нь амарсан юм уу, эсвэл ерөөс сүүлийн энэ өдрүүдэд түүний сэтгэл санаа өөрчлөгдөөд тэр үү. Дамбаас салаад өч төчнөөн жил болчихсон юм шиг Дамбад гомдож байсан гомдол уур, цөм үгүй болж, болбол яаж ийгээд тус болж явах юмсан, хүүгий нь үе үе уулзуулж байх юмсан гэж бодох болж, «Энэ гөрөөсийг би яахин авчирав аа. Эзгүй хойгуур ирээд авбал авна л биз», Дамба мэдчихвэл муухай л юм болж байгаа юм гэхчлэн уужуу саруул юм бодогдоно. Хүү нь ч гэсэн эхний хоёр өдөр, гүйж харайж, инээж хөхөрч энэ тэр амьтан ургамал сонирхон, шүд амаа хөхөрч харлатлаа хармаг идэн маргааш л отроос буцчих гэж байгаа юм шиг хоёулаа олон хононо шүү хэмээнэ. Сүүлийн үед дуу нь цөөрч, энэ тэр юм гөлрөн, олигтой тоглож наадах ч үгүй болжсав л хийвэл тоглоом наадам, гүрвүүл хөөцөлдөн, бүрэнхий болмогц хоол ч идэлгүй унтчихдаг болжээ. Энэ байдал Дэжидийн сэтгэлийг улам ч амар тайван болгож, алсын уул дэргэдэх бут сондуул, өвс ногоо, алаг эрээн чулууг харахад танигдашгүй нууцыг хадгалан анир чимээгүй хөдөлгөөнгүй байх авч дуугүй ширтээд байхаар тэрхүү нууцанд нь нэвтэрч, ухаарч байх мэт хачин сэтгэл төрөх бөгөөд чухам юу билээ хэмээхэд эргээд хэлж чадамгүй байх ажээ.
Ерөөс оторт гарсан тэр өдөр Дэжид урьд өмнө үзээгүй, дуулаагүй нэгэн шинэ ертөнцийн хаалгаар орсон мэт харагдах сонсогдох юмны өнгө дуу ч өөр, бодогдох санагдах юмны учир шалтаг ч өөр, давагдашгүй бэрх, тайлагдашгүй нууц гэж үгүй бөгөөд харин энэхүү өөр ертөнцийн хаалга зөвхөн түүнд ганцааранд нь нээгдсэн мэт санагдан, юм бүхэн сонин, сайхан гайхамшигтай мэт байснаа төдөлгүй тэрхүү ертөнц нь гачлантай эл хул тэвчиж үл барам уйтгартай болж ирэв. Гурав, дөрөв дэх хоногоос хүү нь ч гэсэн энэ тэрнийг сонирхохоо болин, үүргэлж морин дээрээсээ уначих гэж айлгах юм уу эсвэл ам цангалаа гэдэс өлслөө гэж буюу заримдаа харъя ээжээ, аягүй бол аав ирчихээд хүлээгээд байгаа гэдэг болов. Өөрөө ч хэрэггүй наашаа гарлаа, элдэв амь

элдэв амьтны хэрэгт дурлах дэл сул эрчүүлийн гоочлох гэх энэнээс л дор байв гэж бодох авч Багаа өвгөнтэй зөрөн, зөрөн отор хийнэ энэ тэр гэж явчихаад арав хонолгүй ямар нүүрээрээ буцах билээ хэмээн буцашгүй юманд орсондоо өөрийгөө зэмлэн, юутай ч арав хоноё энэ хооронд тэнгэр муухайрдаг аз байдаг юм уу, үгүй юм уу гэж үйл ч үгүй, салхи ч үгүй, өнгө ч үгүй тэнгэрийг ширтэн, дургүй цагтаа дусал ч хургүй энэ хов хоосон тэнгэрийн эрхшээл дор яах гэж яваа билээ хэмээхүй бодол нь мухардан эргэн тойрны анир чимээгүй, хөдөлгөөнгүй, нозоорсон халуунд амьд яваагаа ч мартахад хүрэх аж. Хүлээн авагчийн зай ч дорхноо муудан, дуулдахын төдий шивнэж байснаа таг болоход өдөр хоног ч хөдөлгөөнгүй болсон мэт бөгөөд ер нь энэ ертөнцөд юү хөдөлж юү урагш давшиж буйг Дэжид мэдэхийг больжээ.
Дөрөв дэх хоногийн өглөө эрт хонио бэлчээчихээд ачаалах гэтэл хүү нь нойрмоглоод боссонгүйд Дэжид ганцаараа майхнаа буулган ачих гэж оролдсон боловч тэмээ нь босч давхиад ачуулахгүй болохоор тэмээгээ сөглөж байлгах санаатай хүүгээ дахин дахин дуудсаар арай гэж сэрээсэн хэр нь хүү нь өндийж суучихаад хөдөлсөнгүй. Дэжид «Яав миний хүү, бие нь өвдсөн үү» гэхэд хүү дуугарсангүй.
--Миний хүүгийн гэдэс нь өвдөөд байна уу?
--Толгой нь өвдөөд байна уу...
--Яасан? Аа? За ээждээ хэлчих. Ээж хүү хоёр оройтчихвол дараачийн худаг хүрч малаа усалж чадахгүй шүү дээ. Тэнгэр ч бүрхэг байна.
--Харина. Аавдаа очно.
--Харинаа, харина. Ингэж явж байгаад одоо зургаахан хоночихоод л хоёулаа харьчихна. Одоо аав чинь байх ч үгүй, хадланд явчихсан.
--Худлаа. Аав хадланд яваагүй.
--Явсан. Харин чи бид хоёрыг очсоны маргааш л хүрээд ирэх бий вий. Одоо хоёулаа эртхэн хөдөлье. Майхан тогоо шанагаа ачна. Худаг дээрээс онгоц ховоогоо авчирна. Ээж хүү хоёрт их ажил бий, ингэж сууж болохгүй за? За бос.
--Үгүй би харина. Аавдаа очно.
--Аав чинь байхгүй, хадланд явчихсан гээд байхад чинь зөрүүдлээд суугаад байх юм, тэгж байж чи алганы амт үзэвээ.
--Үгүй худлаа. Шал худлаа. Та дандаа худлаа хэлдэг. Би явахгүй. Би аавдаа очно. Гэхэд нь Дэжидийн уур гэнэт дүрхийн,
--Тэг тэг. Одоо ингээд гүйгээд яв. Чиний тэр хаяад явсан эцэг чинь авдаг юм бол хамаа байсан уу. Би яахав тэртэй тэргүй ганцаараа хүн. Тэгж яваад л үхнэ биз гэж хэлээд Дэжид хүүгийн дэргэдээс босч хомтой тэмээ рүүгээ очин, бурантагнаас нь амьсгаа чөлөөгүй дугтчин байж хэвтүүлээд урьд хоёр хөлий нь богочин шилээр даруулан хүлчихээд ачаагаа ачиж эхлэв.
Хүү тэр суусан янзаараа хааяа нүднийхээ булангаар эх рүүгээ харан хэсэг сууснаа эхийгээ онгоцоо ачихаар тэмээгээ хөтлөн худаг руу явахад сая босч хойноос нь очин, онгоцны нэг талаас өргөлцөв. Дэжид ч нүүр өгөхгүй гэсэн бололтой түүнийг онгоц өргөлцөж дэм болж байна ч гэж тоосон янзгүй байлаа. Ачаалж дуусмагц хүү хоёр морь руугаа гүйн очиж эхийнхээ морийг хөтөлж авчирч өгөөд, өөрөө мориндоо мордон бараа нь тасрах шахсан хонь руугаа давхижээ. Энэ өдөр Цэдэн Иш хүү энэ тэр рүү гүйж харайн, алив ажил бүхнээ Дэжидийг хэлэхээс өмнө санаагаараа хийн гэмшсэн янзтай ч юм шиг үе үе эх рүүгээ хялавхийн харах авч Дэжид түүний нь хараа ч үгүй юм уу анзаараагүй байдал гаргана. Тэнгэр бүрхэн, бороо ч орох янзтай болсонд Дэжид эртхэн бууж майхнаа шааж, төвхнөхийг бодов. Тэднийг буувуу үгүй юу салхи шороо босч бороо шивэрч эхэллээ. Хоёул салхи бороон дундуур майхнаа босгон, морь малаа чөдөрлөн хонио хотлуулчихаад Дэжид гал түлж тогоон дээрээ цай үйв. Өдрийнхөө явдалд ядарч галын илчинд дулаацсандаа хүү нь унтаад өгчээ. Дэжид цайгаа хам хум болгож уудлаад ороо засан хүүгээ унтуулж, хажуугаар нь бүхлээрээ хэвтэв. Бороо шижигнэн салхи майхны бааданг хөвхөлзүүлэн нүүрэн дээр нь үе үе усан манан сэрүү татуулан буух авч Дэжид түүнийг огт үл анзааран гагцхүү энэ бороо нозоорол, ганцаардал бүхнээс нь ангижруулж буйг ямар нэгэн далд баярын зөн сэтгэлд нь татан буйг амтархан мэдэрч хэвтэхдээ уурын мунхагт хэлэх хэлэхгүй үг хүүдээ хэлж сэтгэлий нь сэвтээчихлээ гэж өөрийгөө зэмлэн, чухамхүү яаж гэмээ цагаатгаж, хүүгийнхээ сэтгэлийг засдаг юм билээ хэмээн бодоход түүнд хүүгээ аваачаад ч болсон Дамбатай уулзуулахаас өөр арга үгүй мэт санагдана.
Үнэхээр тэгээд очдог юм гэхэд юугаа өмсөж яаж уулзах хэрхэн угтах нь одоо үл тааварлагдах авч юутай ч амар хялбар бардам сайхан зүйл биш нь мэдээж бөгөөд адгийн наад зах нь гэдсэн дэх хүүхдээ хэрхэн нуух билээ гэдэгтэй хүртэл тулгарах ажээ. Гэвч яагаад ч юм Дэжидэд энэ бүхнийг хэрхэн давах билээ хэмээн айх түгших юм огт үл бодогдоно. Сүүлийн үед айдас гэгч Дэжидээс холдсон мэт бөгөөд Дэжид Дамба хоёрын тухай жиг жуг яриа, тэр ч бүү хэл хөл хүндтэйгээсээ ч айх ичих нь үгүй болсон мэт ажээ. Хэрэв энэ бүхэн үнэхээр айх түгших зүйл биш бол орчлонд айх юм давшгүй хэцүү бэрх гэгч Дэжидэд үгүй болж үхэл гэгч ч аймшигтай биш санагдан, ер яагаад ингэдэг билээ хэмээн гайхан, энэ бүхэн цаг зуурын бодол бизээ гэж бодоход хүргэнэ. Дэжид ийнхүү хэвтсээр хэдий хэр болсноо ч мэдсэнгүй хонь ямаа майлалдах чимээнээр гүйн гарвал харанхуй болж бороо улам ширүүсч байлаа. Хонь нь уруудан майхнаас холдох янзтай харагдсан буцаж орон дээлэн дээгүүрээ цув давхарлаж өмсөөд шилбүүр барин хониныхоо урд гарч тогтоох гэсэн боловч ширүүн бороонд цохигдсон олон хонь хоёр талаар нь дайрч арай гэж нэг талы нь тогтооход нөгөө тал нь тэр хооронд уруудан түрүүчийн газраасаа цаашлачихаад ганц Дэжидэд огт хүчрэгдэхгүй алхам алхамаар майхнаасаа холдож эхлэхэд ганцаархнаа унтаад хоцорсон хүүгээ сэрчихээд айж уйлж байгаа болов уу гэж бодохоос майхан руугаа хурдхан очмоор санагдах авч эргэх дөрвөн цагт хойноос нь дагаж үс зүс, удам судраар нь таних, ижил дасал болсон нэгдэл нийгмийн энэ олон малыг зоргонд нь хаячих зүрх түүнд байсангүй. Дэмий л үе үе майхан руу харан харан холдсоор удалгүй майхан нь ч харагдахгүй болов. Одоо түүний сэтгэл шулуудан үхсэн ч сэхсэн ч хониноосоо салалгүй явж, хаа хүрч юу болохыг үзэх л үлджээ. Ер яах гэж наашаа гараваа? Эз нь татна гэгч болж дээ. Эсвэл би ерөөс энэ эзгүй говьд үхэх үйлтэй амьтан юм уу. Үхнэ гэдэг тохиолдлоос л хойш тэр тохиолдол нь энэ байхыг хэн байг гэх юм? Намайг ингээд үхчихлээ гэхэд хэнч мэдэхгүй шүү дээ, мэдлээ гээд яах юм, их л удаж Дамба ирж... Даанч дээ. Дамба минь би чамд ямар гэм хийгээв? Яалаа гэж намайг ийм зовлонд унагаж байгаа юм. Чамайг сэтгэлээ хувиргаагүй бол Жигжид мэт нь намайг оролдож зүрхлэнэ гэж үү... Энэ эзгүй говьд энэ усан бороон дунд үр хүүхдээ ганцааранг нь хаячихаад хаана, яаж үхэхээ мэдэхгүй явах гэж үү.... Муу жаал маань юу болж байгаа бол... Айж үнхэлцэг нь хагарчих гэж байгаа болов уу ... Яах гэж наашаа гарав...
Бороо гэнэт ширүүн эхэлсэн шигээ мөн гэнэтхэн зогсов. Дэжид хониндоо туугдах шахуу явснаа бодвол хонио тогтоон, хаа ирснээ багцаалах санаатай ийш тийш хичнээн хараад газрын баримжаа мэдэж чадсангүй. Бороо зогсчихоор улам ч харанхуй болсон мэт санагдана. Одоо яах вэ. Хонио майхан руугаа туухуу? Хаа гэж туух вэ. Тэгээд ч энэ нүх шиг харанхуйд хонь явна гэж үү... Хонио орхичхоод майхан руугаа явах уу... Хаа гэж явах вэ? Энэ бороо дахиад орохыг хэн байг гэхэв. Аягүй бол хонь ч үгүй майхан ч үгүй юм болно. Хоньтойгоо хоноод л өглөө учраа хайя хэмээн бодож хонио шаагьтал нь хурааж хэвтүүлээд өөрөө хонин дундаа ороод суув. Олон малын илч даарах ч үгүй хажуудаа мал байгаа болохоор ханисан айх үгүй янзтай болж ирэхэд дотор нь ч одоо уужирч хэн хүнд гомдох, майханд хоцорсон хүүгийнхээ хойноос сэтгэл түгших нь гайгүй болов. Богинохон зуурын энэ ширүүн бороонд хонио тасдаад алдчихалгүй бүрэн бүтэн гарсандаа ч тэр үү, сандарч тэвдэх бүхэн ард хоцорсон болоод ч тэрүү, нэг их үйлс бүтээчихсэн мэт урам орж бороо дахиад орсон ч ер алзахгүй санагдана. Урьд өмнө хийх нь бүү хэл хийвэл би давах болов уу, үгүй болов уу ч гэж санаж яваагүйгээ хийхээр үл барам нэг их зүдрэлгүй, хамаг хүчээ шавхчихалгүй бүтээн, цаанаа бас бие сэтгэлийн тэнхээ хуримтлагдан хоцорч байгаагаа мэдрэн, одоо ер нь хүнтэй сууж хүүхдүүддээ хойт эцгийн царай харуулаад ч яах юм, нэгэнт л хэний ч царай харалгүй айл гэрээ аваад яваад байж чадахаас хойш. Харин тээж яваа хүүхдээ гаргах үеэр л хүн бүлгүй хэд хоног бажгадах болов уу. Түүнээс цааш ер юү л байв гэж. Эрүүл саруул л явбал болоо гэж бодон, иймэрхүү юм бодож байгаадаа өөрийгөө гайхах ч шиг, урьд өмнө нь бодогдож санагдаж байгаагүй энэ шинэ бодол нь түүнийг улам ухаан суулгаж байгаа ч юм шиг санагдуулна. Амьдрал яг хуучнаараа байсан бол хүний нөмөр нөөлгөнд хий гэснийг хийчихээд л өөрөө бие даан хийж чадах эсэхээ ч мэдэлгүй тэжээвэр хурга адил хүний гар харсаар насыг барах байсан байх даа. Гэтэл хэний ч дор орохгүй хэнийг ч царайчлахгүй амьдрах тэнхээ надад өөрт минь байжээ гэсэн омог бардам бодол бас төрнө. Зөвхөн маргааш юу хийх яахаа бус, отрын дараа юү хийх яахаа хүртэл тодорхой мэдэж байх шиг бодогдоно. Юуны өмнө хүүгээ эцэгтэй нь уулзуулчихаад сум нэгдлийн төв орж гурван хавтастай толь авна. Ямар дээл өмсч явдаг юм билээ гэж бодоход түүнд өөрийнх нь хуучин дээлний өнгө хийц гологдоод өөр аятайхан дээл хийж өмсөхсөн гэж бодсоор хэсэг зуур зүүрмэглээд сэрвэл үүр цайж байв. Дэжид босч газрын баримжааг харан майхнаасаа нэлээд холдсоноо мэдэж хонио босгон туусаар майхныхаа ойролцоо очиж хонио орхиод хүрч очвол хүү нь сэрээ ч үгүй тайван унтаж байлаа. Дэжид цайгаа чаначихаад хүүгээ дуудан шөнө юү болсон яасан ийснээ ярин хоёул цайгаа ууцгаав. Борооны дараах өглөөний чийг ханхалсан цэнгэг агаар, газар дэлхийн өнгө зассан байдалд сэтгэл нь сэргэн буцах эргэх тухай хүү нь дурсахгүй байсанд Дэжид иймэрхүү байвал ганц хоёр ч болсон хоног энэ хавьдаа байя хэмээн дотроо шийдэж байтал хүү нь «морьтой хүн айсуй» хэмээн хар гүйхээрээ орж ирж эхдээ хэлчихээд гүйн гарав. Дэжид ч хойноос нь гарч харвал гэрийнх нь байгаа зүгээс бараан морьтой хүн айсуй харагдлаа. Хүү тэр зүг нүд салгалгүй хэсэг харж байснаа «Аав байна, аав ирж явна» гэж хоолой зангируулан хашгираад тэрхүү морьтонг тосон гүйв. Нээрэн ч мөн юм шиг Дэжидэд санагдан хүний хань гэдэг үү... бороо шороонд зутарч яваа байх, хүг минь ч санаж сүйд болж байгаа байх даа гээд ирж байна шүү дээ. Хэр ч байгаа даа. Сэтгэл нь эргэчихсэн ч гэсэн элэг нь хайчихав гэж бодон баярлах ч шиг яах гэж наашаа гарсан юм гэж загнах болов уу гэж айх шиг, юунаас ч юм Жигжидийн явдлыг дуулчихсан болов уу ч гэж ичих шиг болон майхандаа буцаж орон ор дэрээ янзлан, дэвсгэрээ гүвж хоймроо дэвсээд буцаж гарвал айлынх нь Багаа өвгөн ирж явах бөгөөд хэн болохыг нь таниад урамгүйхэн зогсох хүүгээ өрөвдсөндөө хоосон горьдож урам хугарсандаа Дэжид золтой л уйлчихсангүй. Багаа өвгөн дөхөн ирж буун харайгаад :
--Үгүй та хоёр минь энэ бороо, шороонд тохитой юу. Яасан ч сүрхий ширүүн бороо вэ. Зарим улс ч хонь малаа тасдаад алдчихсан, эрж сураад л давхилдаж байх шиг байна.
--Бид хоёр ч урьд шөнө нойргүй л хонолоо. Гэгээ тусав уу үгүй юү наашаа гарч байгаа нь энэ. Хонь мал бүрэн үү? Сүрхий хоёр юмаа та хоёр. Хн. Одоо яах вэ, буцах уу, эсвэл бид хоёр хүрээд ирэх үү, бид ч тэнд байж чадашгүй хүү минь гэхчлэн үгийн солиогүй дээр дээрээс нь угсруулан ярихад хүү --ямар гоё вэ? Буцья, буцья” хэмээн баярлан дэвхрэв. Дэжид хүүгээ харж инээмсэглэснээ «Буцъя даа, буцъя» гэлээ.
Хадланчид ч гэсэн борооний маргааш гэр малаа эргэнэ гэцгээн тал тал тийшээ одоцгоосонд Дамба шууд давхиад харьчихдаг юм билүү, яадаг юм билээ хэмээн эргэлзэн байснаа юутай ч Тогоохүүтэй уулзаж учир явдлаа ярья гэж шийдэн хүрч ирсэн боловч Тогоохүүгийн баярласан сэтгэлийг хараад яаж ч чадсангүй. Өөрөө ч Тогоохүүтэй нүүр учрахаараа бодсон шийдсэнээ няцаахад хүрдгээ бас мэдэрчээ. Ер яах ч учраа олохгүй дэмий л дотроо шаналж байлаа. Түүнийг хадлангаас юү бодож ирсэн, юү хэлэх гээд хэл нь эвлэж өгөхгүй байгааг Тогоохүү огт үл анзаарах бөгөөд гагцхүү энэ хооронд юү юү болсон, юү бодсоноо ярих гэж яарна. Тэр хоёр унтатлаа ярьсан хэр нь Тогоохүү «Харанхуй болохоор би чамаас нэг юм асууна» гэснээрээ орондоо орсон хойно түүнийг хүүхэд мэт хүзүүдэн байж «Чи ямар хүүхэд гараасай гэж боддог вэ» хэмээн шивнээд Дамбыг учиргүй үнссэнээ «Чи яав? яагаад дуугүй байна вэ?» гэв.
Дамба юү хэлэх, яахаа ч мэдэхгүй таг дуугүй мэлрэх тэрхэн зуураа орчлон яасан хяслантай вэ хэмээн өөртөө шүүрс алдан шууд давхиад харьчихья гэсэндээ л явчихдаг байж гэж харамсан бодов. Үнэндээ гэхэд хадлан дээр өнгөрүүрлсэн тэр хэд хоног шиг сэтгэлий нь тарчлаасан өдөр хоногийг Дамба урьд өмнө үзсэнгүй. Тиймэрхүү юмтай учирна гэдгээ ч төсөөлсөнгүй. Түүнийг бодох төсөөлөх зав зайг Тогоохүүгийн хайр энхрийлэл өгөөгүй байжээ. Ирэх замдаа гэрээр нь орсон хадланчдын егөө, наргиан, битүү үгс, миний явдал та нарт ямар хамаатай юм гэх бодлыг Дамбад төрүүлсэнгүй. Харин ч зовох, шаналахынх нь үндэс болжээ. Ялангуяа Жигжидийн хэлсэн үг Хандын ярьсан хоёр түүнийг улам ч зовоов. Яагаад Жигжид Дэжидийг ингэтлээ муулах болов. Яагаад Ханд Дэжидтэйгэйгээ эргэж суу гэж ятгана вэ. Яахаараа түүний хувийн амьдрал, бригадын даргад хамаатай байна вэ гэсэн бодол шаналгаж, Жигжид мэтийн дэл сул амьтан Дэжидийн гоочлуулж яваагийн хамаг буруутан өөрөө гэдгийг ухаарч, Дэжидийг магтах Хандын үгийн үнэнийг мэдрэх тусам Дэжидтэй эргэж суухаас өөр замгүй санагдан хадлангаас шууд харьчихдаг ч юм уу гэж бодон байсан нь тэр байжээ. Гэтэл Тогоохүүгийн энэ асуулт түүнийг яаж ч боломгүй зовлонд өнөөдөр эс ч хэзээ нэг цагт унагах юм шиг санагджээ. «Чи дургүй байгаа юм уу? чи бид хоёр үр хүүхэдтэй болох дэмий гэж үү» гэсэн дараачийн асуулт түүнийг «Яалаа гэж. Үр хүүхэдтэй болох шиг сайхан юм хаа байх вэ» гэдэг үгийг арай чамай хэлүүлэв. Энэ үгэнд нь Тогоохүү цаанаа үр хүүхэдтэй болохоороо огт тоохгүй байна хэмээн гомдож учиргүй уйлсанд Дамба «Хүүхдээр яах юм энэ тэр гэж би хэлээгүй шүү дээ. Чи юундаа уйлж унжаад байгаа юм. Угийн үг яриа удаантайгий минь эс мэдэх биш» гэхэд Тогоохүү «Нээрэн ч тийм юм болов уу» хэмээн дорхноо тайтгарч «Чи хүү гараасай гэж боддог уу, охин гараасай гэж боддог уу» гэсэнд Дамба «Охин» гэв. Энэ нь Тогоохүүд хүүтэй болохоороо л тэр гэсэн бодол төрж «Чамд ч тийм нь тийм л байх. Би бол чамтай адилхан хүү гаргах юмсан л гэж боддог» гээд санаа алдсанд үгийнх нь өнгийг мэдэрсэн Дамба дахиад эвгүй үг хэлчихсэнээ булах санаатай «Би бол чамайг дуурайсан охин гараасай л гэж боддог юм. Дараа дараачих нь л хүү байна биз» гэсэнд Тогоохүүгийн сэтгэл сэргэн «Тийм олон гараасай гэж чи боддог уу?» «Тэгэлгүй яахав», «Нээрэн үү, нээрэн, нээрэн». «Цөөхүүлээ өссөн болоод ч тэр үү би өнөр өтгөн олуулаа явах сан гэж боддог» «Хэрвээ би хүүхэд олохгүй бол чи яах вэ?» «Яадаг юм, олохгүй бол олохгүй л байна биз», «Гэхдээ л мэдээж чи жаргаж чадахгүй шүү дээ» гэхчлэн үүр цайтал ярьцгаажээ. Маргааш нь тэр хоёр энэ тухай ярьсан ч үгүй. Энэ ярианаас болж сэтгэл эвдэрсэн ч байдал үгүй, хэн хэн нь сэтгэл өег, амгалан жаргалтай байцгаалаа. Дамба ч нөгөө хоёроо эргэх барих талаар үг цухуйлгасангүй. Тэгтэл нөгөөдөр нь тэднийхнийг чиглэн хоёр морьтон ирсэн нь Дэжид, Цэдэн--Иш хоёр байлаа. Хоймроо нөмгөн суун бороонд норж, сунасан чөдрийн хөх янзалж байсан Дамба тэр хоёрыг ирлээ гэх чимээнээр өөрөө хүрээд ирэх зориг зүрх Дэжидэд бий билүү, үгүй билүү, худлаа байлгүй гэж тээнэгэлзэн, гарч харснаа үнэхээр ирж яваагий нь хараад яаран орж ирж юм хумаа хумин «Яах гэж яваа бол? Юу гэх бол?» гэхээс айх ч шиг санагдан, Тогоохүү рүү харвал мөн яах ч учраа олж ядан зогсож байлаа. Ирж буй хүн хэн болохыг хэдийнээ мэдсэн Бумбаа «Чи бид хоёр ч иймэрхүү л ажил хийж явна даа» гэж ширэв татаад гэртээ оржээ. Тогоохүү Дэжидийг угтахаар гарч төдөлгүй гадаа мэнд ус мэдэлцэх дуулдсанаа баадантай юм

барьсан Дэжид, араас нь хүү нь орж ирэв. Дамба яах учраа олохгүй зогсож байтал Дэжид гэрийн зүүн тал руу гарч цомбойн суугаад:
--Бороо шороонд тохитой л байцгаана уу хэмээн санаанд оромгүй тайвнаар өгүүлсэнд Дамба сая суун:
--Тохитой, тохитой. Та нар тохитой юу хэмээснээ хүү рүүгээ гар сунган:
--Алив миний хүү наар ир гэв. Цэдэн Иш гэрэвшсэн янзтай Дэжид рүү наалдан суусаар байсанд Дэжид:
--Хүүе, аавдаа үнсүүлээч гэлээ. Хүү дурамжхан босч очиж үнсүүлсэн болоод буцаж ирж эхдээ наалдан суулаа. Энэ завсар Тогоохүү цай аягалж идээ будаа тавин, Дэжидийг битүүхэн ажиглаж байлаа. Дэжид аягатай цайгаа оочлох зуураа:
--Танай энэд чинь бага ороо юү дээ гэхэд Дамба:
--Энэ хавиар зах нь шүргэсэн юм шиг байна лээ. Би ч хадлан бордоо гэж яваад өчигдөр л ирлээ.
--Аман усанд хадаж байгаа гэл үү. Хэр юм?
--Унац муутай л юм, гээд яахав дээ.
--Бид хоёр бас хонио авч говь руу хэд хоног отор хийгээд өчигдөр л ирлээ. Энэ хүүхэд наашаа явах гээд санаад ч байгаа юм шиг болохоор нь өнөөдөр дагуулаад гараад ирж байгаа юм.
--Отор оо? Хоёулхнаа юу?
--Тэгэлгүй яахав. Өөр хэнтэй явах вэ дээ.
--Нөгөө хоёр хөгшин яасан?
--Үхэр малаа хараад үлдэхгүй юу гэснээ Дэжид хоол хийхээр борц гарган түмпэн сав угааж байгаа Тогоохүү рүү хандан:
--Бид хоёрт хоол хош хийх гэж байгаа бол хэрэггүй шүү. Бид хоёр бас гэдэргээ яарч яваа хоёроо гэхэд Тогоохүү сая зориглон ам нээж:
--Хийлгүй яахав. Яаж хоосон гардаг юм.
--Зүгээр зүгээр. Энэ хүүхдийг л эцгийнх нь барааг харуулчихъя. Та нартай би ч нэг уулзъя гэж яваа юм гээд түр азнахад Тогоохүүгийн ч, Дамбын ч дотор палхийн одоо юү гэх бол хэмээцгээн царайд нь түгшүүр илэрцгээсэн боловч Дэжид огт үл анзааран мөнөөх тайван хэрсүү хэвээр үгээ цааш залган:
--Нэгэнт бидний явдал ийм болсон хойно, бид нэг нэгнийдээ орж гарч, мэндтэй устай, тустай дэмтэй явцгаах нь дээр гэхэд сая сэтгэл уужирсан Дамба:
--Тэгэлгүй яахав, тэгэлгүй яахав. Маргааш нөгөөдрөөс та нарыг эргэе барья л гэж байтал харин хүрээд ирцгээлээ гэхэд Дэжид, Дамбын энэ үгийг сонсоогүй мэт өөрийн үгийг үргэлжлүүлэн:
--Айл гэр болж яваа улс та нарт юүхэн ч хэрэг болох л байлгүй, Хэрэгтэйгээ хэлээд аваарай. Анхнаасаа би өгнө ч гэж хэлсэн шүү дээ гээд барьж орж ирсэн баадантай юмаа задлан дотроос нь цутгамал хүрэл гөрөөс гарган:
--Дамбын өвөг эцгээс үе дамжин ирсэн эд юм гэнэ лээ. Энийг би танайд байх учиртай юм гэж зориуд авчирч өгч байгаа юм гээд хойморынх нь авдар дээр аваачиж тавиад баадангаа эвхэн өвөртлөөд:
--За явах уу, миний хүү гэсэнд хүү гагцхүү тэр үгийг хүлээж байсан мэт ухасхийн босов. Тогоохүү:
--Хүүе алив чихэр гээд авдарнаасаа ууттай чихэр гарган Цэдэн Ишид өгөн:
--Ирж байгаарай гээд инээмсэглэв.
Хүү Тогоохүүгийн өгсөн чихрийг хам хум өвөртлөөд гарахаар завдан буй эхийнхээ араас ум хумгүй яаран гарчээ. Дэжид хүүгийн хамт тэндээс мордон гэрийн зүг явахдаа хийе гэснээ хийчихлээ гэж баярласан ч үгүй. Сэтгэл санаа нь уйтгар гунигтай биш ч хэрнээ хов хоосон ч юм шиг санагдав. Хүү нь өврөө ухан нэгэн цаастай чихэр гарган харснаа буцааж хийн дахин өврөө уудлан өөр нэгэн чихэр гаргаж эх рүүгээ сарвайн:
--Ээж ийм чихэр идэх үү гэв. Дэжид
--Үгүй миний хүү өөрөө ид.
--Үгүй надад бий ээжээ.
--За сүүлд больё доо гэхэд Цэдэн Иш мөнөөх чихрээ задлан амандаа хийснээ,
--Эднийх манай гөрөөсийг тэр том толиныхоо өмнө тавих болов уу яах бол? --Мэдэхгүй л дээ хүү минь яах юм бол доо.

1982 он

uneheer mundag bichjee. yarih yum alga

єє баярллаа их гоё зохиол шдээ. Анх энэ зохиол дээр задаргаа хийж байж билээ. дахайд уншихад сайхан бна шvv

tegeed gedsen deh huuhed yasan bol? teriig yah bol geed unshaad bsan chin gardaggui bna sht

_________________
ps_baby!!!!!!!!!!!!!!!!!

Энэ ёстой гоё зохиол шүү. Кино нь зохиолоосоо арай ондоо болчиохсон байсан. Номон дээрээс нь Дамбыг гоё л залуу юм байх гэж бодсон чинь кинон дээрээ аймар арзайж сэгсийсэн үстэй хачин юм байсан шд. хэхэхэ

_________________
u r ma hero

goy zohiol oruulsan bna shuu,

сайхан зохиол байна Нэлээн цаг гаргаж уншлаа
orny тэгвэлссайн гэнэдэждээ

_________________
SANAKA

Oir iim aytaihan zohiol unshsangvi ee goe blaa. Thank you.

_________________
Yalguun

гоё зохиол шүү, цаанаа л нэг өөр.

_________________
Тэвчээрийн дор алт тунарна

ene uneheer goy zohiol...
az taarch zohiolchtoi ni neg udaa uulzaj bsan

_________________
Мартах аргагүй
Санах эрхгүй

darma batbayar guaig er n suuld nileed unshdag bolood bga. altan haraitsai geh met. 2 tuild avtahgui gsn met hun sanagddag. hen amidralyg iluu oilgono ter l sain bichij chadah bhdaa.

_________________
Тэвчээрийн дор алт тунарна

del.

_________________
http://www.MAF.mn/forum

en nom inged duschij bganmu
tsasha yu boldog n garkun bh daa

_________________
Liv eachD aS iF it WAs YOur lAsT