ЖИДШОД ГЭГЭЭН АГВААНДАНЗАНПРИНЛЭЙ
17-р зууны эхэнд Дөрвөн Ойрадын нийгэм, улс төр, түүх соёл, оюун санааны дэвшилд гарсан томоохон өөрчлөлтийн нэгэн бол Халх, Өвөр монголын нэгэн адил цастТүвэдийн оронтой улс төр, шашин соёлын талаар өргөн харилцаж, бурханы шашныг дэлгэрүүлэн, нийгмийн оюун санаа, үзэл суртахууны үндэс болгосон явдал юм. Дөрвөн Ойрадад бурханыг шашныг дэлгэрүүлэн, сургаал, номлол, дэг ёсыг цэгцлэн, сүм хийдийг олшруулж, бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулан бэхжүулэхэд зохих мэдлэг боловсролтой эрдэмт лам хуврагууд нэн чухаг шаардлагатай байлаа.17-р зууны эхнээс мэдлэг боловсрол бүхий хутагт хувилгаад, лам хувраг нарыг юуны өмнө бурханы шашны гол төв - Хөхнуур, Амдо орон болон Түвэдийн бусад сүм хийдүүдэд тусгайлан суралцуулж, амжилтттай бэлтгэж эхэлжээ. 1617 онд Цагаан номун ханы зөвлөснөөр Хошуудын Байбагас тэргүүтэй Хар хул, Далай тайш, Өрлөг уваши, Цөхүр убаши нарын их бага ноёд өөр өөрийн 32, албат ардын 200 хөвгүүнийг лам болгохоор Хөх нуурын Гүмбүм, Гоман, Жамбаалин болоод зарим хийдэд шавьлан билиг билгүүн, хичээл шамдлаараа бурханы номлол, их бага таван ухаанд боловсрон соён гэгээрсэн номч мэргэд хутагт хувилгаад цөөнгүй төрөн гарчээ. Дөрвөн Ойрадын хуврагтуудын дотроос бид Рабжамба Зая бандид Намхайжамц (1597-1662), Галдан бошогт (1644-1697), Раднабадра нараас бусад Алдар гавж, Дархан цорж, Эрх цорж, Мэргэн хамба, Даржаа гэлэн, Тарзан банди Райдан номунхан, Хошуудын Очирт сэцэний хөвгүүн ялгуусан хутагт, Тоголт Рабжамба, Гоман дацангийн лхаарамба Хошууд Лувсанпунцаг зэрэг хутагтуудын намтар, үйл ажиллагаа одоогоор төдий л сайн судлагдаагүй байна. Зарим сурвалж бичигт тэмдэглэснээс үзэхүл дээрх хутагт лам хуврагуудын зевхен шашин номын төдийгүй Ойрад. Зүүнгарын нийгэм улс төр гадаад харилцаанд ч ИДЭВХИЙЛЭН ОРОЛЦОЖ байсан нь нэлээд тодорхой МЭДЭГДНЭМ. Тэдгээрээс Түвэд, Монгол мэргэдийн дунд Жидшодын гэгээн хэмээн алдаршсан Агванданзанпринлэй /1629-1669/ -н намтар, түүний сахил санваар, гүн ухааны үндэслэлийг тодруулан авч үзэхийг хичээв. Бидний санахад энэхүү хутагтын намтар, үйл ажиллагаа, зохиол бүтээлийн талаар зохиогч "Түүхийн судлал"-д нэгэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл2 бичиж нийтлүүлснээс өөр тусгайлсан судалгаа өнөө хэр хараахан гарсангүй мэт бөгөөд харин түвэд буй сурвалж бичгүүдэд нэр цохон тэмдэглэсэн нь мэдэгднэм. 1985 онд Хөхнуурт хэвлэгдсэн Түвэд, Монгол мэргэдийн сүмбүмийн гарчиг "Хир үгүй цагаан болор эрихэ" зохиолд "Жидшод Агванданзанпринлэйн буман зарлиг" нэртэйгээр "Жигжидийн эрхийн тийн номлолын гүн утгыг тодруулан үүдийг нээгч нууц зохионгуй түлхүүр зэрэг 30 гаруй зохиолыг нийтэлсэн байна. Баарины Дармадалагийн 1889 онд зохиосон “Их Монголын оронд дээдийн дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” хэмээх шашин дэлгэрсэн түүхийн зохиолд энэхүү хутагтын намтар, үйл ажиллагаанд холбогдолт лавшруулан судлууштай товч мэдээ баримтыг тэмдэглэсэн байна. Бидний үзснээр Жидшод Агваанданзанпринлэйн намтар, шашин номын үйл, үйлдвэрийн талаар тухайлан бичсэн хүн бол Халхын Зая бандид Лувсанпринлэй (1642- 1715) болно. Зая бандид Лувсанпринлэйн "Шагжийн тойн Лувсанпринлэйн гун нарийн хийгээд дээдсийн үсэг сонссоны тэмдэглэл-тодорхой толь"5 буюу товчлон "Заяын ном сонссон бичиг" хэмээн зохиолын дөтгөөр ботийн 102 (б)-ээс 111 (б)-рт нүүр бүрийг зургаан мөрөөр бүгд 18 хуудсаар Жидшод Агваанданзанпринлэйн товч намтрыг бичиж оруулжээ. Заяын гэгээн бээр Агванданзанпринлэйн бодитой шавь Тугээмлийн эзэн, хутагт Данзанжамц, ловон хутагт Лувсандонровын тэмдэглэл болон хутагт лугаа нэлээд шадар дотно байж, сонсож мэдсэн, үзэж харсан өөрийн эши баримтат зүйлд тулгуурлан бичсэн болох нь уг намтрын агуулгаас мэдэгдэж байна. Зохиогч "ялгуулсан хувилгааны намтрыг бичих нь" над мэтийн өчүүхэн тойноос хэтийсэн үйл гэж нам даруухан тэмдэглэсэн боловч түүний бурханы шашны номхотголын буюу санваарын ёсонд төгөлдөржсөн, их бага ухаанд ялангуяа хэцүү бэрх агаад сэтгэхүйн билгийн царааг шалгадаг дотоод ухааны их хөлгөний дээд тарнийн хөлгөний номлол айлдлаар цастын мэргэдийн зиндаанд хүрсэн Монголын томоохон сэтгэгч, эрдэмт хутагт мөнийнх нь хувьд эрхэмлэн хүндэтгэж, зориуд тийнхүү туурвисан бололтой.Зая бандидын Жидшод хутагтын намтрыг хараахан эгэл хүмүүнии явдал үйлиин зан байдлаар бус шашин номын гүн мөрийг хөөсөн "номхотгууны үйлийн үзэгдлийг тэвчих ёсыг үзүүлэн шашин амьтанд тусыг хийсэн ерөнхий намтрыг өчүүхэн зохиож" таалсан, Түвэдийн эрдэмт хутагтуудаас эши онолын номлол сургаалд хичээн шамдаж, сахил санваар хүртэж, шашин амьтны тусын тулд ном сургаал айлдан буяны хөрөнгийг арвижуулсан, номын ёсны жинхэнэ багш шавь бололцсон Ойрададсүмхийдбайгуулсан тухай шашин номын үйл, үилдвэрээс товчоолон өгүүлүүлжээ. Заяын "сонссон бичиг"-т Жидшод Агваанданзанпринлэйг Тэр бас дээд мөнхүүгийн мэндэлсэн орон нь Ойрадын оронд, Ойрадын дөрвөн аймаг хэмээн алдаршсаны Зүүнгарын доторхи их ноён баатар золбоот, үлэмж сүсэг бишрэлт эцэг Чойхүр убаши хэмээгдэх хийгээд эх, эхнэрийн эрдэм төгөлдөр Шэйравдулма хоёрын хөвгүүн болж согтох төгөлдөр хэмээх аравдугаар жарны улаагчин туулай жил (1627 он) гайхамшиг бэлгэ олонтаа хувилан мэндэлсэн 8 хэмээжээ. Энд Агваанданзанпринлэйн эцгийн алдрыг түвэдээр Чойнхүр убаши (Cho-khur u-ba-sha) хэмээн бичжэз. Энэ нь монгол Хэлний ноёдын зэрэг дэвийг заасан Цөхүр хэмээх цолынтүвэджсэн дуудлага болно„ Ойрадын доторхи зүүн гарын их ноён" хэмээн нэлээд тодорхой заасан тул эхлээд Чойхүр убаши гэгч хэн болохыг мөшгөн тодруулж үзье. 17-р зуунд зохиогдсон "Дөрвөн Ойрадын түүх" хэмээх сурвалжид"Хошуудын Очирт тайж ба Зүүн гарын Баатар хун тайж гэж хоёр тайжаас хамаарсан үед сүүлийн Дөрвөн Ойрадыг засаг захиргааны тэлаар зүүн, баруун хоёр гарт хуваан дөчин хошуу болгов. Үүнээс Цорос Их, Бага хун тайж арван хошуу, нэг Ойрад, Дөрвөдийн их тайж арван хошуу, нэг Ойрад. Энэ хоёр Ойрад Зуунгар болж явав"7 гэж өгуүлжээ. 17-р зууны эхэн үед Ойрадад Зуүн гар болж явсан Цорос, Дөрвөдийн ноёдын дотроос Чойхүр убаши нэртэй ноёныг хайж үзэхэд, Цорос овгийн Хотогчин Хархул ноёны хоёрдугаар хөвгуүн Цөхүр убаши хэмээгчээс өөр ийм адил төслөг нэр /цолоороо алдаршсан/-тэй ноён тааралдахгүй байна. Иймд бидний санахаар Цөхүр хэмээхийг түвэдээр Чойхир болгон ялимгүй хазгай дуудлагаар бичсэн бололтой. Зүүн гарын Цөхүр убаши бол Дөрвөн Ойрадын ноёдын дунд нэлээд алдартай, тэр цагийн улс төрийн үйл явдалд идэхтэй оролцон, Дөрвөдийн Далай тайш, Хошуудын Очирт сэцэн хантай ойр дотно харилцаатай явсан нөлөө бүхий ноён байжээ. Иймд Жидшод" Агванданзанпринлэй бол Зүүнгарын Цөхүр убашийн хөвгүүн болох нь магад тул угсаа гарвалын хувьд Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий аймгийн Цорос овогт тойн мөн болж байна. Агванданзанпринлэй балчирхандаа жижиг цөгцөнд дээдиин номыг сэтгэлээр ихэд хүсэмжлэн мөрийг айлдан машид ергөн гарснаар уншлага сурах тэргүүтнийг сааталгүй айлдсан хэмээснээс өөр түүний бага насны талаар намтарт тодорхой зүйл ер өгүүлсэнгүй гэж Лувсанпринлэй тэмдэглэжээ. Хувилгаан Агваанданзанпринлэй нас бага шашин номын мөр хөөж тэр цагийн эрдэм номын гол орон болсон Цастыг зорьж Үй, Занд морилон хүрч , Ялгуулсан дээд хөвгүүнд эд эрдэнэ өргөл барилга, шарын шашны Сэра, Барайвун Гандан хийгээд Дашлхүнбо дээд доод үндэс тэргүүтэн номын их бага аймаг хийдэд Дэлгэрэнгүй манж, түгээл тус тус өргөн буянаа өрнүүлжээ. Өргөл хүндлэлийг базаахын ялдамд ноёд ихэсийн захиа захивраар Банчин-Эрдэнэ Лувсанчойжижалцан (1570-1662)-д бараалха Дашлхүнбийн их чуулганы эрхэм ловонгуудад манж хүргэх цагт уншлага өрөөлд хурсанд, ловон нарын нэгэн адил үзэн мутрбн эрх хайрласан ажээ. Улмаар Жидшодын агьд мэндэлсэн хувилгаан мөнийн тулд хамгийг айлдагч Банчин-Эрдэнэ Лувсанчойжижалцанаас сахил хүртээж, 5-р далай лам Лувсанжамц (1617-1628), Банчин Лувсан-Эши (1663-1737), Тойсамлин хийдийн ловон хутагт Гэндэнярпэлба, Агва данцангийн ловон хутагт очир баригч Гончигжалцанба, Ловон хутагт очир баригч Гэндүндондүв, ловон хутагт очир баригч Жамъяндагва, Галдан ширээт хутагт Балданжалцан, Ширээт хутагт Лувсандонъөд, Ганжурбажинбажамц, ловон хутагт Лувсандогадүв нарын огоот баригч олон мэргэдийг зэрэг дараатай шүтэн, буддын гүн ухааны их хөлөгний ёсонд мэргэжин, төдөл үгүй Очирын эрхэс, зуун үндэс тэргүүтний эрх лүн хөтөлбөр, увидасыг рашааны дуслаар бумба огоот дүүрсэн лүгээ таалсан хийгээд сайн номлолын туурвил, мөн мөрийн эрхэн.тийн гурван барилдлага тэргүүтэн нэгэн боть номыг сонссон ажээ.Тойсамлин хийдийн номын хүрээнд шавьлаж ловон хутагт Гэндэнярпэлбагийн өмнө найруулга, тоо, бэлгэ чанарын үндэст сайтар суралцсан. Улмаар Агва дацан дэвшин суралцахыг Ловон хутагт очир баригч Гончигжацангийн өмнө дөрвөн тайлбар хавсарсан, нууцын хураангуйн нэмэлт төгсгөл тэргүүтэн нууц хийгээд тарни тарнийн олон олон номыгсонсон судалж агуу дэлгэр зохиосноор гэцлийн сахилд үйлийг айлтгасан хэмээн өгүүлээд Зая бандида түүний бага насны таалал нугууд нь төдий л тодорхой бусыг тэмдэглэжээ. Насан суүдэр хорийг зооглосон гал мичин жилийн намрын адаг ечүүхэн гирдиг сард номхотгох ёсны жилийн тэргүүн сарын эхээр гэгээнтний өмне Дашлхүнбо их аймгийн зүг хамгаас машид Ялгуулсаны хийдийн нойрслын өргөөнд жалцан үзэгдэн тусахуйяа Банчин-Эрдэнэ Лувсанчойжижалцан бээр хамба хийгээд Нартан хамба чойрж Давгабалжор бээр үйлийн багш тоймаслингийн гэгээний өмнө хувраг дээшид арвидсанаар сонсон гарсан. Хот мандалын сүмд ловон хийгээд Агба гэгээнээс Гончигжалцан бээр заслын бат агч орны шагшаавадын арван чуулганы түвэд нэгэн хөвгүүн хийгээд өтгөсийн гурван цагийн үес хойтын буяны сургаалын санваар хүртэн хоёул шадар нөхөр болсон. Банчин хамгийн айлдагчийн өмнө айлтгал хариулан Эрдэнийн эрихэ, хөвгүүн номлогч бээр зохиосон нууц хураангуйн улаан хөтөлбөр, монгол номлогчийн оюуны засал, таван засал, түүнчлэн хутагт Лодойжалцаны зохиосон оюун засал, Үйлийн тийн номлол мэргэдийн сэтгэлийг булаагч, Бясалгалын аймгийн тааллын жигжидийн үүсгэл төгсгөл, Гэтэлгэгч Зонховагийн зарлигын хэсэг, Жамьянчойгарын даган соёрхолын эгшиг, Гурван мэргэний цадиг, Гандангажүд хутагтын намтар, ламын тахилгын зан үйл, Таван зэргийн тийн номлол, Нууцын хураангуй ламын өгүзэр хийгээд илтэд онохуйн хураангуй, Дамдингийн жинсрэг хийгээд эрх өгсөн ёсон, Доржханд маагмийн жинсрэг, итгэлийн жинсрэг, Зөөлөн эгшигтийн бүтээлийн аргын таван аймаг тэргүүтнийг айлтган шалгуулжээ. Дээрх зүйлд түүний сахил хүртснийг, тодруулбал, гэнэн гэцэл, түүнээс гэлэн сахил буюу аяга тахимлэгийн боловсрон туулсан усамбаа болсон талаар өгүүлж байна. иймд Мэргэд гарахын орон" хэмээх нэр томъёоны толь бичгиин дотоод ухааны аймаг, буддын гүн ухааны тогтсон тааллыг судалсан эрдэмтдийн судалгаанд түшиглэн бурханы тойдын сахил санваар буюу номхотголын ёсны талаар дэлгэрүүлэн үзэж, түүний сахил санваарын ёсны ёсны үндэслэлииг тодруулахыг хичээе. Үүгээр бурханы шашны сахил санваарын ёс, ялангуяа хутагт дээд лам нарын сахил санваарыг хэрхэн яаж хүртэж байсан дэг ёсны талаар уншигчдад тойм төдий боловч танилцуулахыг хүссэн амуй. Бурханы шашны ёсонд гэнэн /буяны садан/ гэцүл буянт ёс/, гэлэн /аянга тахимлэг/ хэмээсэн шалтан эрэмбэлсэн сахилыг хүртэж, тойны санваарыг олоход чанад тогтсон зан үйлийн нарийн дэгийн мөрдлөг болгож гүн ухааны лавшран гүнзгийрсэн мэдлэгээр шалгалт шүүлэг өгч баиж, дэс дэсээр дэвшин хүртдэг байна. Тухайлбал гэцэл санваар хүртэхэд төрөхийн зэтгэр, оршихын зэтгэр үзэсгэлэнгиин зэтгэр, ялангуяа болохын зэтгэр хэмээсэн дөрвөн харш шалтгаанаас хагацаж, орон, үндсэн, билиг санаа, зан үйл хэмээсэн таван зохилдох шалтгаан бүрдсэн цагт гүйцэтгэнэ. Өөрөөр хэлбэл, тойн бологч нь дүр төрх төгөлдөр, сохор, доголон биед соривт бус, нэн өтөл, нэн балчир зэрэг бус, ал шар хувцаст, оюун ухаан саруул ялгамжтай байхын хамт санваарын дэг ёсыг хатуу сахиж, буяны ёсыг хичээсэн, багшдаа чин биширсэн, шашин, номын үйлд хичээнгүй, номхон төгөлдөр зан олсонбайх ажээ. Түүний барилдагын орон буюу багш нь шашин, номыг ёсоор төгөлдөр, шагшаавадаар ариун, гэлэнгийн санваар хүртээд 10 жил болсон, винайн ёсны 21 таван аймаг, эрдмийг бүтээх төгөлдөр, үзэл онолоор баян, нигүүлсэхүй, хүлцэхүй, цагтаа бясалгах хэмээсэн 10 гол шинжииг эзэмшсэн байдаг байна. Гэлэн сахилтан нь үндсэн буюу видайд суралцах 50 аймаг, хотол төгссөн таван аймаг, үл суралцахын хотол төгссөн 5 аймаг, дурдахуй төгөлдөрийн таван , дотор агуулахын 5 аймаг хэмээсэн 21 таван аймаг буюу 105 эрдмийн санваарыг эзлэх ёсоор бүтээхүй , засан сайжруулах ёсоор бүтээхүй гэсэн хоёр үе шаттайгаар 10 жил мөрдлөгө болгон эзэмшинэ.Энэ нь сахил санваар хүртэгчийн баримтлан мөрдөх дэг ёсны үндсэн мөн агаад эдгээрийг ам аван хэрэгжүүлэх нь гэлэн болсон увитина багшийн эрхэм зорилт болдог байна. Иймд санваар сахих нь лам хувцас өмссөн, буяны номынг цээжилсэн төдий бус харин уул эрдмийг сурч сэтгэлээ огоот номхотгох номын аргад суралцан. олны тусын тулд уул овоо чанад сахисан. суртал өгүүлэх зарчмаар явагдах хатуу дэг ёсон агаад гэцэл сахил хүртэж, санваарын дэг биелэгдэх нөхцөл л хувран хэмээхийн тоонд хургэдэг байна11. Гэцлийн саваарын сайтар төгсгөн гэлэн сахил хүртэж, санваар сахих нь олоогүй санваарыг олон үйлдэх аргын төгсгөл болох бөгөөд цаг агуулахуй хийгээд увидасыг өгуулэхуй хэмээх эрэмбэлсэн хоёр зан үйлийг гүйцэтгэдэг байна. Цаг агуулахуй зан үйлийн шүтээн нь аяга тэхимлэг өөрөө, цаг сүүл хураахуй, үйл нь 4 хуруу модоор сүүдрийг хэмжихүй, өгүүлэхуй нь гэлэн болсон цагийг агуулахуйгаар гүйцэтгэдэг. Увидасыг өгүүлэхүйд ариун явдлын орныг (ариуссан байх), уналыг (хорт сэтгэлийн гэмүүд), дээд хүслэн хангагдсныг (Бодьсадын хутгийг олох), шагшаавадаар болсныг (сахил санваар төгс болох), номын оршихуй (Бодьсадын явдалт) зэрэг 11 өгүүлэхүйг багтаадаг. Чингэж 4 номыг шалгуулж, унал болох 4 хүслэн буюу хүсэхүй хийгээд хүслээр шунахайрахуйн үйлийг шалгуулна. Үүний дараагаар буян үйлдэх номын чанар, дээд тааллыг үйлдэхуй хийгээд магад барилдуулах зан үйлийг мөрддөг байна. Чингэсний эцэст усгал номхоноор оршин ахуй хийгээд даган бүтээхийн машид барилдуулан үйлдэж, цогц язгуур, төрөн түгэхүй мэргэн, бүтээхүй (бясалгахуй), бишрэхэд магад барилдсан машид ариун явдалт аяга тахимлэгийн зиндаанд хүрдэг байна. Харин ангид тонилгогчийн санваар салбарлах, сэтгэл сахих ёс алдарваас санваартны 105 эрдэм уналд орно гэж үздэг. Иймд тэдгээрийг ихэвчлэн 253 хорт цээрийг мөрдлөг болгон үйлдэх бөгөөд чингэж хүний хорт сэтгэлийн буюу нисванисын бүх илрэлүүдийг нэг бүрчэн тэвчин номхотгон дарснаар бие, хэл, сэтгэлээр бүрэн ариусан гэгээрдэг хэмээн номлодог байна. Үүнийг Богд Зонхова "Ялгуулсан таалал амар хялбар олохын гайхамшиг" хэмээн тодорхоилсон нь профессор Д.Дагвадопжийн гаргалгаагаар уггаа бурханы зарлиг хийгээд шастирын / ариусан гэгээрэх/ гэсэн утгаар. зох) утгыг жирийн хүмүүсийн тэр бүр ухамсарлахгүйн учир дэг ёсон сахигч санбаартан лам нараар дамжуулан ухааруулах аргыг хэлсэн хэрэг бөгөөд тэгээд ч ламын дэг журмыг нарийн чинад тогтоон ам авахуулан гүйцэтгэж байсны учир холбогдол зарим үүнд оршино. Бурханы шашны уг үндэс болж, цэгцлэн тогтож уламжлагдсан хатуу ёс дэг бүхий винайн ёсыг төгс төгөлдөр эзэмшиж машид ариун аяга тэхимлэгийг бэлтгэх нь Монгол оронд шинэ тутам дэлгэрч байсан уг шашны тулгамдсан шаардлагын нэг байжээ. Тэрхүү шаардлагыг ухамсарлан мэдэрч, винайн ёсонд чингэхдээ Зонховын сургаалын дагуу боловсорсон хутагтын нэг нь Агванданзанпринлэй мөн болохыг түүний шашин номын үйл, үйлвэр бэлхэнээ нотлон гэрчилж байна. Тийн бурханы шашны чойрын номд мэргэжээд Дашлхүнбо хийдээс Монгол орон Ойрадын зүг морилж, нэгэн их дацан байгуулсан. Дашлхүнбогийн цогчин хийгээд агба дацангийн уншлага догшидын зан үйл, адис хүртэх, хангал равнай, жинсрэнгийн мутрын авалга тэргүүтнииг Дашлхүнбо хийдэд ямар мэт ёслон үйлддэг лүгээ түүнчлэн зохиосон. Винайн гол хэмээх огоот туурвисан нэгэн судрыг урьд монгол хэлээр орчуулсныг засан орчуулах зэргээр ном судрыг ч нягт нарийн ариутган шүүж, дэлгэрүүлжээ. мөн өвөрмөц нэгэн хийд байгуулж дацан хийгээд Ойрад зоны цайвар шар дээдэс доодос олонд ван жинан даган соёрхол дээдийн номын хүрднийг агуу дэлгэр таалснаар, Дөрвөн Ойрадад бурханы шашин дэлгэрэн батжиж, сүсэгтэн олны гайхал сонирхлыг төрүүлсэн чойрын номд шамдаж эрдэм чадлаа сорих, лам хувраг хүрээ хийдийн жаяг дэглэмийг чангатгахад чухал болжээ. чангатгахад чухал болжээ. Ойрадаас Үй, Занд буцан морилж, Сэра Барайвун, Гандан хийдээд Дашлхунбо дээд доод үндэс тэргүүтэн номын их бага аймаг хийдэд дэлгэрэнгүй манжа, түгээл өргөн өрнүүлжээ. Зая бандидын гэгээнииг Монголоос очсон даруйд монголын гутгаар сарын шинийн есөнд уулзан эолгож, түүнд мутрын зангиа, адистад шүтээн тэргүүтнийг бээр соёрхож, шашин амьтны тусын тулд хичээхийн чухлыг соён сургаж, түвэд орон, хүн зоны амьдрал, зан араншин, ялангуяа шашин сүм хийдийн талаар үнэтэй зөвлөгөө өгчээ. Агванданзанприндэй хутагт гүн дэлгэр номын хүрднийг эргүүлж, Банчинхамгийн айлдагч Лувсанчойжижалцан түүнд хамба хийгээд Нартан хамба чойрж Дагвабалжор хоёр үйлийнбагш болгож тоймсамлингийн гэгээний өмнө хувраг дээшид арвидсан. Судар тарнийн гол утгыг соносон судлан соёрхсон хийгээд эрхийг даган соёрхож, эши, хөтөлбөр, увидас тэргүүтэн ихэд дэлгэр сонсож уншлага, сонслого, саналга хийгээд үе үед номын идамын тарнийг шүтсэн хийгээд лагшин алдраар соёрхсоноор гүн айлдварт хичээн санаж шамдсан нь ашид болоод сахил шүтээн таалсны гол утгыг соёрхож, гүн нарийн дэлгэр номын хүрдийг эргүүлсэн. Ганжур, данжур, элдэв заслын боть зарлиг үлэмж бөгөөд энэрэхүй, шүтээн, шагшаавад, суварга тэргүүтэн гурван шүтээнийг айлдан таалсны хязгаарт хэтэрхий хөвгүүн шавийн дараалал нь Богд мөнхүүгийн тэргүүн лам болсоны дараа Галдан хийдийн ширээнд заларсан Ганжурбажинбажамц, Очир баригч Пабон хаба Жамъяндагва, Ловон хутагт Лувсандондүв гурав хийгээд шүүтгэн номлогч ловон, их баатар сэтгэлийн хувилгааны бие Дүвчинлэгчиглхүндэвийн лагшин төрөл хутагт тэргүүтэн ихэс лам нар нугууд, Сэра, Барайвун, Галдан гурван үндэсний дээд доод тэргүүтний ариун гэвш дарааллаар Ритод уулынхан (Лувсанпринлэй тэргүүтэн) Монголын их бага шавь нар бологсод машид олноор сайтар номлолын туурвилыг айлдуулан сонссон ажээ. Агванданзанпринлэй хутагт опонжилийн турш судар тарнийн хөлгөнийг гүнзгийрүүлэн судапж, тийн мэргэн болж бага, дунд. дээд гурван хүрдний үүднээс бурханы шашны номлол, гүн ухаан, ёс, суртгаалыг дэлгэрүүлэн таалжээ. Түүний шашин номын гүн ухааны үндэс нь буддын их хөлөгнии есон бөгөөд энэ нь туупагсан бодид хүрч чадах төрөлхиин хурц ухаант шавь нарт номлосон эцсийн хөлгөн болно. Тэр оюуны савын хэмжээгээрээ дунд ба дээд төрөлхтний сэтгэхүйд ердийн билгийн хязгаарт хүрэх их хөлгөн, ер бусын нууц тарнийн очирт хөлгөн хоёрыг номпох бөгөөд тэр хоёрыг олдог үр нь нэгэн адил утгатай боповч чиөрт одохдоо удаан түргэн зэргийн ялгавар маш их, бэрхшээлгүй хурц ухаантны эрхэнд үйлдсэн тул судар, тарни хоёроос тарнийн хөпгөн дөрвөн ёсны үүднээс үлэмж ялгавартай хэмээн эрхэмлэн судалдаг байна. Тарнийн хөлгөнийг дотор нь нууц тарний хөлгөн, үрийн хөлгөн, очирт хөлгөн, аргын хөлгөн.адис баригчийн хөпгөн хэмээн ангилах агаад ялгаваас үйлийн үндэс , явдлын үндэс йогийн үндэс, тэнсэлгүй ойгийн үндэс гэсэн логик мөрдлөг бүхий сэтгэхүйн гүн нариин мэдлэрүү дэвшин лавширдаг байна. Тарнийн хөлгөний номлолын үндсэн билиг чанарын хөлгөний үргэлжлэл буюу дээд шат болох учир өөртөө өвөрмөц онцлогыг хадгалахын хамт буддын ёсны гүн ухааны номлолыг зайлшгүй эзэмшин байж түүнд дэвших тул мэдлэгийн онцгой хэлбэр гэж үздэг байна. Тийнхүү буддын гүн ухаанд "Йога" / чухал барилдуулах/ буюу төгс учралтын хэмээх ёсны нэр гарсан гэх бөгөөд монголын уламжлалт шашинд егүзэр, йогийн явдалт гэж нэрлэдэг. Энэ тааллаар буддын гүн ухааны винжнянавада ёс ертөнцийн бүх юм үзэгдэлийг сэтгэлийн бүтээгдэхүүн сэтгэлийн чанар төдий үзэгдэл гэж авч үздэг ажээ. Иймд тарнийн хөлгөн бол билгийн чанад хязгаараа хүрэх үзэл онолыг судлан, хүн бодол санаагаа нэгэ цэгт төвлөрүүлэх чбдварыг нээн танин барьсны үрээр сэтгэлийн дотоод хүчээ нэгтгэн зангидаж, бүхий л бололцоогоо илрүүлэх чадварыг олох нарийн дэг бясалгалын ухаан юм. Нууц тарний хөлгөний үйлийн дандарт өртөнц дахины язгуур, ертөнцөөс нөгчсөний язгуур гэж хоёр хуваан үйлийн үндэсний утгыг арван зүйлээр төвлөрүүлэн бясалгадаг арга юм Явдлын дандарт билигт, билиггүй хэмээх хоёр ухагдахууныг гол болгон, билигт гадаад дөрвөн гишүүний урилга хэмээн, урилга тус бүрийг өөрийн, бусдын, сэтгэлгээ чиглүүлэхүй, дуунаа чиглүүлэхүй хэмээсэн шүтээнээр илэрхийлэн гаргадаг бол билиг үгүйд хоосон чанарыг бясалган эзэмшихүйг оруулдаг байна. Йогийн дандарт үндсэн дандар, номлох дандар, хувь тохиолдох дандараар ялган түүнд 4 хэсэг, 4 язгуур:4 мутрыг хамруулах, мутар судлах орныг бие, хэл, сэтгэлийн үйлээр авч үздэг байна. Тэнцэшгүй йогийн дандарыг арга, билиг хэмээн хуваах бөгөөд түүнийг өгүүлэх эдэлбэрийн чимэг, бурхан болох чимэг, сонсох чимэг, зургаан хязгаарын чимэг, дөрвөн ёсны чимэг, хоёр үнэнийг магадлах чимэг гэсэн долон чимгээр нарийвчлан судалдаг байна. Доктор Ч.Жүгдэр "Буддын шашны гүн ухааны дээд сургууль төгссөн эрдэмтэн нар буддын ёсны тарнийн ухааныг жүд (дандар) дацан орж 10- 50 жил суралцан төгсөх барагцаалбал 60 орчим насны үед аграмба хэмээх эрдмийн өндөр зэрэг олдог"15 байсныг тэмдэглэсэн бөгөөд харин Агванданзанприндэй хутагт хэдийгээр дөчин гуравхан насалсан боловч авъяас билгээрээ харьцангуй эрт идэр залуудаа уг зэрэг цолыг хүртсэн болох нь мэдэгдэж байна. Хутагт Агванданзанпринлэйн шашны сахил санваар, гүн ухааны үндэслэл нь буддын гун ухааны их хөлгөн, түүний дотор оюун сэтгэхүйн царааг шалгадаг хамгийн эрхэм дээд хэмээн эрхэмлэгдсэн тарнийн хөлгөн мөн агаад түүний дотроос "ер бусын мэт боловч бодит агуулгаараа хүний сэтгэхүйн нарийн үйлдийг тусгасан психологи, ухамсрын талаар голлосон практик бясалгалын үндэслэл болсон нууц дандарын ёсны бясапгалын эрдэм, увидасыг төгс эзэмшсэн явдал мөн гэж үзэж болмоор санагдана. Тийм ч учраас тэрбээр тухай үедээ Цастын мэргэд оройн чимэг болсон Банчин Лувсанчойжижалцан нарын заллагаар дашлхүнбо хийдиин тарнийн хөлгөнийг тусгайпан судалдаг Сэртэгчинлэн, Агва дацангийн их хамба, үйпийн ёнзин багш, түвэд, монгол мэргэдийн увитина багш болон шүтэгджээ. Жидшод Агванданзанпринлэй "нас сүүдэр дөчин гуравны тахиа жил" (1669) таалап төгсөж, шарилыг нь хайлсанд нурууны хорин үед хорин нэгэн Дара эх аяндаа урган үзэгдсэн18 хэмээн ер бусын рид хувилгааны эрдмийг дүүргэсэн хутагт мөн болохыг нь егүүлээд бодитой шавь нараас нь Богд Жамъяндагва, Богд Лувсандондов, Дүвчинлэгцоглхүндүвйин хувилгаан Жалханз Балжиржамц түгээм лийн эзэн Агванданзан, Ловон хутагт Лувсандондов. Халхын Зая бандида Лувсанпринлэй, Дарба бандида СодовжамЦ (1637-1702) зэрэг түвэд, монгол эрдэмт мэргэдийг дурджээ. Нэг оонирхолтой зүйл бол 17 зууны үед Түвэдийн зарим томоохон хутагтын хойт дүрийг Монголд Ойрад, Халхад нэгэн хүнээр тодруулдаг сонин ёс байсан нь мэдэгдэж буй бөгөөд Енса хутагт Лувсанданзанжамц /1605-1644) ын хойд хувилгаан нь Ойрдад Галдан бошигт (1644-1697 / Халхад Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан /1639-1704 нар байсныг тодруулсан билээ. Бидний өгүүлэн буй. Агванданзанпринлэиг Энэтхэгт, Түвдэд үе дараалан тодорсон Дарба бандидын хувилгаан, Гандан хийдийн ширээт лам, чойрж Агванчойжижалцан (1504-1647)-ын дараах хувилгаан хэмээн Банчин Лувсанчойжижалцан тодруулж байжээ. Энэ тухай Халхын ёнзин багш Лувсангэлэгданзаны 1922 онд зохиосон "Дарбабандидын намтар эрдэнийн эрихэ" хэмээх түвэд сурвалжид "Түүний (Агванданзанжалцаны. Зох) төрөл Ойрад Зүүнгарт гарсанд алдаршуулан номлосон. Энэ нь Халхад эрдэнэ буюу өөр нэгэн гарах буюу хэмээн20 өгүулсэн нь Ойрад Зүүнгарт хэмээсэн нь Агванданзанпринлэй, Халхад хэмээсэн Дарбабандида Содовжамц (1637-1702) мөн болно. Иймд Түвэдийн томхон хутагтын хойт дүрийг Монголоос, Халх, Ойрадад зэрэг тодруулж байсан асуудлыг Зүүн, Баруун Монголчуудын оюун санааны шүтэн барилдлага лугаа хөллүүлсэн судалваас зохих сонин үзэгдэл юм. Жидшод Агванданзанпринлэй бол бурханы шашны ёс, түүний гүн ухаан, тэр дундаа Очирт хөлгөний онол сургаалыг судлан мэргэжин, Цастын оронд залагдан насаа элээсэн, төрөлх Ойрад нутагтаа судар тарнийн хийд, дацан байгуулж, гол төлөв Түвэдийн Дашлхүнбо хийдийн дэг жаяг, зан үилийг үлгэр болгон мөрдүүлж, ном судар орчуулах' туурвих, лам хуврагуудыг соён сургах зэргээр бурханы шашныг дэлгэрүүлэн дэгжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн, эрдэм боловсрол төгс хутагт мөн гэж үзэж болох юм Цаашид түүний намтар, шашин номын үйл ажиллагааг гүнзгиируүлэн судлахын чухалыг тэмдэглэе.
Монголын хутагтууд номноос / Зохиогч Д.Дашбадрах/